بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران

 در کشور پهناور ایران با مناطق اقلیمی و شرایط متغیر آب و هوایی در فصول مختلف سال در معماری سنتی ایران راه حل ها و شیوه های منطقی و مناسب جهت فراهم نمودن شرایط آسایش انسان ابداع و ارائه نموده است.

 در مملکتی که در قسمت اعظم فلات مرکزی آن در بیش از نیمی از سال قطره های باران می بارد و تهیه و حفظ آب شیرین از معضلات همیشگی مردم این نواحی بوده و در سواحل دریای خزر با حدود دو متر بارندگی سالیانه و رطوبت بالای ۸۰ درصد در اکثر اوقات سال که فعالیت و تحرک را از انسان سلب می کند و همچنین در سواحل جنوبی کشور که "شمس الدین مقدسی" جغرافیدان و سیاح معروف عرب و مولف کتاب "احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم" در قرن چهارم هجری آنجا را از لحاظ شدت گرما دروازه جهنم نامیده و بالاخره در نواحی کوهستانی و برف و سرمای شدید مخل زندگی در زمستان های طولانی این منطقه است مشاهده می‌کنیم که معماران سنتی این مرز و بوم به لحاظ تجربه چند هزار ساله اصول و روش هایی ابداع نموده اند که بدون استفاده از وسایل مکانیکی شرایط زیست محیطی ساختمان ها را در مناطق مختلف آب و هوایی به شرایط آسایش انسان را تا حد ممکن نزدیک کرده‌اند.

 حتی امروزه نیز با استفاده از مصالح جدید و کلیه امکانات تکنولوژی که از نظر اقتصادی پرهزینه و از لحاظ زیست محیطی آلوده کننده می باشد مشاهده می کنیم که در مواردی آن آسایش و آرامش فراهم نگردیده چنانچه در اکثر بازارها و مساجد قدیمی ایران شرایط آسایش انسان بهتر از انواع جدید آن فراهم است.

 تا همین ۳۰ الی ۴۰ سال قبل بود که بنایان و معماران در مناطق مختلف اقلیمی ایران جهت اصلی ساختمان را رو به جنوب و یا باد مناسب می ساختند.  اهالی پایتخت مانند بسیاری از شهرنشینان و روستاییان در این کشور در شب های فصل تابستان به لحاظ استفاده از برودت نسبی آسمان شب بستر بر روی بام پهن می‌کردند و در آنجا می خوابیدند. در طی بعد از ظهر های گرم این فصل در زیرزمین استراحت می نمودند بر روی ایوان‌های رو به جنوب حصیر می‌انداختند تا آفتاب گرم تابستان به درون خانه نفوذ نکند و عصرها حیات را آب پاشی می کردند تا رطوبت و برودت حیاط و فضاهای اطراف آن افزایش یابد.

ولی امروزه طرح‌های ما به گونه‌ای است که ساختمان‌ها در طی تابستان بسیار گرم و حتی گرم تر از محیط اطراف خود می باشد و در زمستان نیز بسیار سرد و از لحاظ آسایش ناراحت کننده است و به کمک تکنولوژی مدرن و تحمل هزینه بسیار و ایجاد آلودگی و اصوات مزاحم سعی می‌کنیم شرایط محیطی را به شرایط آسایش نزدیک کنیم در صورتی که به هر دلیل این دستگاه‌ها از کار بیفتند زندگی در چنین ساختمان هایی بسیار مشکل می شود.

از آنجایی که هزینه تاسیسات مکانیکی هر روز گران‌تر و تامین انرژی مشکل‌تر و همچنین آلودگی محیطی در اثر استفاده از تکنولوژی مدرن هر روز بیشتر می‌شود توجه محققان و پژوهشگران و مهندسان در کشورهای پیشرفته به سمت انرژی‌های لایزال و بدون آلودگی مانند انرژی خورشیدی باد آب و استفاده از شرایط اقلیمی به منظور تنظیم شرایط محیطی گردیده است و هر روز در این زمینه ابداع و روش جدیدی ارائه و مورد استفاده قرار می گیرد.

 کشور ما اگرچه دارای منابع غنی زیرزمینی است و انرژی فسیلی و بلاخص نفت در ایران به صورت گسترده مورد استفاده قرار می گیرد ولی این منابع پایان پذیر هستند و بنا بنا به نظر کارشناسان اگر استخراج نفت به همین میزان فعلی باشد تا یکی دو دهه آینده ایران دیگر قادر به صادر نمودن نفت نخواهد بود.

البته بازگشت به شیوه های ساختمانی گذشته میسر نیست و مسلماً نحوه زندگی گذشتگان جوابگوی شرایط زندگی امروز ما نخواهد بود ولی همچنان که در سایر کشورها مطالعات وسیعی در مورد روش های طراحی اقلیمی صورت می گیرد در کشور ما نیز با توجه به پیشینه طولانی و گسترده یق و تفحص در این زمینه لازم و ضروری به نظر می‌رسد همواره بیان شد که در تجربه منطق نبوده است و در بسیاری از اصول طراحی و روش‌های اجرایی پیشینیان ما استفاده بهینه و منطقی از اقلیم قابل مشاهده است البته باید عنوان شود که یادگیری و آموزش از معماری سنتی در تقلید از شکل های گذشته نیست بلکه باید منطق شکل های سنتی را آموخت و به کار بست.

جهت جلوگیری از مصرف بی رویه انرژی های فسیلی و آلوده شدن بیشتر هوای شهرها از بین رفتن فضای سبز و طبیعی و کاهش ضایعات جسمی و روحی در ارتباط با به‌کارگیری بیش از حد تکنولوژی بهتر است مجدداً در جهت استفاده از عوامل اقلیمی و برقرار نمودن ارتباط گسسته بین انسان و طبیعت تلاش شود و فقط در مواقعی که تمهیدات اقلیمی به تنهایی پاسخگوی نیازهای آسایشی نیست از تکنولوژی مدرن استفاده گردد.

کتاب حاضر در سه بخش تدوین شده و شامل ۱۴ فصل است در بخش اول اقلیم و تقسیم بندی معماری اقلیمی ایران مقدمتاً عوامل اقلیمی و خصوصیات هر یک از این عوامل توضیح داده شده است و سپس تقسیم بندی و شرایط آب و هوایی مناطق مختلف ایران مورد بررسی قرار گرفته است در رابطه با هر منطقه خصوصیات نیمی بافت شهری فرم بنا ابنیه مسکونی و نوع مصالح بحث شده است در بخش دوم شهر اقلیم و ساختمان سازمان فضای شهری و پیشینه تاریخی ساختمان های مختلف مانند ابنیه تجاری مذهبی آموزشی و خدماتی عنوان شده و تمهیدات اقلیمی به عمل آمده در هر یک از این ساختمان ها در اقلیم های متفاوت ذکر گردیده است و به این ترتیب هر معمار و یا طراحی که تصمیم به طراحی هر یک از بناهای فوق در مناطق مختلف ایران دارد می تواند با خندن فصل مربوطه با تاریخچه و روش های طراحی و اجرایی و همچنین اصول اقلیمی به کار رفته در آن نوع بنا آشنا شود.

در بخش ضمائم که آخرین بخش کتاب است آمار اقلیمی شهرهای مختلف ایران و آمار مصالح ساختمانی مورد استفاده در هر منطقه و بالاخره فهرست نام جای ها منابع و اشکال ذکر گردیده است و در انتها نیز مقدمه و زیر نویس اشکال برای علاقمندان غیر ایرانی به زبان انگلیسی نگاشته شده است برای درک نسبی مطالب کتاب در زیر نویس هر صفحه قسمت فارسی تیتر و یا موضوع آن صفحه به زبان انگلیسی نوشته شده تا با توجه به زیر نویس صفحات و مقدمه و زیرنویس اشکال به زبان انگلیسی مطالب کتاب تا حدی برای این افراد روشن گردد.

نحوه تدوین این کتاب عمدتاً از طریق گردآوری مطالب تدریس شده در دانشگاه توسط مولف و انجام مسافرت های مکرر و در بعضی از موارد اقامت های نسبتاً طولانی در نقاط مختلف کشور بوده است در طی این سفرها که بعضاً به اتفاق دانشجویان انجام شده ضمن بازدید و بررسی ساختمان های سنتی و گردآوری متون و مطابق نمودن آنها با سایر مطالب و گفته ها و کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و افراد مطلع محلی و خصوصاً سالخوردگان صحبت و گفتگو شده است.

افراد مسن که نحوه زندگی گذشته در این کشور را در خاطر دارند تصویر زنده از عملکرد ابنیه مختلف و فضاهای زیستی قبل از ورود تکنولوژی جدید به ایران را در مقابل انسان مجسم می‌کند.

مطالعه کتاب های تاریخی معماری اقلیمی و سفرنامه ها و تطبیق مطالب با همکاران دانشگاهی و همچنین مهندسان مکانیک و تاسیسات نیز بخش دیگری از تحقیقات را شامل شده است.

وحید قبادیان

 مدرس دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران مهر ماه ۱۳۷۳