تاریخ سفال و کاشی در ایران

کتاب تاریخ سفال و کاشی در ایران

فهرست

پیش‌گفتار… ۵

مقدمه… ۷

آشنایی با موقعیت جغرافیایی فعلی ایران… ۱۱

دوره‌ی اول:

ایران باستان… ۱۵

مادها و مانی ها… ۲۹

هخامنشیان… ۵۵

ساسانیان:

قرن ۲۲۴ قبل‌از میلاد الی ۶۴۲ بعد از میلاد… ۷۱

دوره دوم:

ایران قرون وسطا… ۸۸

حکومت صفویان سده‌ی ۱۶ میلادی… ۱۴۱

دوره سوم:

ایران عصر جدید… ۱۶۷

دوره چهارم:

ایران در زمان معاصر… ۱۷۱

ویژگی‌های سفال مناطق مختلف ایران… ۱۷۲

لالجین همدان… ۱۷۴

شهرضا و اصفهان… ۱۷۶

تبریز و زنوز ... ۱۸۴

جویبار و مازندران… ۱۸۵

کل پور گان سراوان در استان سیستان‌وبلوچستان… ۱۸۷

میبد یزد مند گناباد خراسان استهبان فارس… ۱۸۹

سیاهکل گیلان… ۱۹۴

قم… ۱۹۴

تهران… ۱۹۷

شهسوار میناب… ۱۹۷

آستارا… ۱۹۷

صنعت سرامیک در ایران ... ۱۹۸

صنعت سرامیک در عهد قدیم… ۱۹۸

عهد حجر میانی… ۱۹۹

عهد حجر جدید… ۲۰۲

عهد حاضر… ۲۰۳

آماده کردن مواد خام اولیه… ۲۰۹

جلو سفالگری… ۲۰۹ صرفاً مواد اضافه شونده… ۲۱۱

شکل دادند… ۲۱۱

چرخ سفالگری… ۲۱۱

شکل دادن به وسیله قالب گچی… ۲۱۳

شکل دادن توسط ریختن… ۱۱۳

شکل دادن کاشی… ۲۱۴

پختن… ۲۱۴

ساختمان کوره‌های سنتی در ایران… ۲۱۵

لعاب… ۲۱۶

اکسیدهای رنگ‌کننده… ۲۱۷

لعاب‌کاری… ۴۱۸

نقاشی روی سفال… ۲۱۹

میناکاری… ۲۲۰

مراجع… ۲۲۲

پیش‌گفتار

باوجود این‌که امروز کارخانجات بزرگ در سراسر دنیا تولیدات متنوع و فراوانی از فرآورده‌های سفالی (سرامیکی) دارند، مع‌هذا هنوز کارهای دستی سرامیکی و به‌خصوص انواع قدیمی آن مورد توجه بسیاری از مردم علاقمند می‌باشد.

کشورهایی که فقط چند قرن تاریخ را پشت سر گذاشته‌اند کتاب‌ها و مقالات بی‌شماری از صنایع و تمدن کوتاه‌مدت خود انتشار داده و موزه‌ها بنا نموده و به آن افتخار نیز می‌نمایند، حال‌آنکه کشور ما ایران که دارای تاریخ عظیمی در مورد صنایع سرامیک است متأسفانه در این‌مورد نه‌تنها آن‌طورکه باید و شاید شناخته‌نشده بلکه مسئولین و مقامات نیز علاقه چندانی در مورد تهیه و تدوین کتاب یا مقاله در این زمینه نشان نداده‌اند، چنان‌که تاریخ تمدن ایران بیشتر به زبان‌های گوناگون و توسط نویسندگان خارجی نوشته و منتشر شده‌است، همان‌طور که از اشیای به‌دست‌آمده در ایران در موزه‌های کشورهای دیگر جایگزین گردیده‌اند.

ملاحظه این آثار و بسیاری از موزه‌های کشورهای بیگانه و همچنین موزه‌های داخلی مرا بر آن داشت که اولین گام را هر چقدر ناچیز و ناتوان و در حد امکانات شخصی برداشته و در این‌مورد، هنر و صنعت سفال و کاشی ایران تاریخ مختصری از عهد ماقبل تاریخ تاکنون به رشته تحریر درآورم. لیکن باید خاطرنشان ساخت که این کتاب فقط طرحی است که باید در آینده به‌طور مبسوط به همت سایر متخصصین دلسوز و کاردان تکمیل شود. کوشش من این بوده‌است که در حدود وقت و توانایی خود اطلاعاتی را گردآوری و طبقه‌بندی کرده و راه را ارائه دهم و امیدوارم که مقامات و سازمان‌های مسئول با درک اهمیت این آثار از نظر حفظ و نگهداری میراث‌های فرهنگی این ملت اقدامات لازم معمول دارند.

نکته دیگر این‌که هرچند در این کتاب آمده به استناد مأخذی است که صورت آن در آخر کتاب به طبع رسیده‌است بنابراین از ذکر مأخذ در ذیل صفحات در حد امکان احتراز شده تا باعث تشتت حواس خواننده نشود.

در پایان اضافه می‌نماید اگر این کتاب در جلوه دادن مفاخر و مواریث گران‌بهای ملی و خدماتی که ایران به هنر و ادب جامعه بشریت نموده، مربیان و استادان ما را کمک و یاری کند من به بزرگ‌ترین پاداش خود رسیده و از صرف وقت در این راه خشنود و راضی به درگاه خداوند سپاس‌گزار خواهم بود. همین‌طور لازم می‌دانند با اظهار تشکر از کلیه علاقمندان و خوانندگان محترم، تقاضا نمایم چنانچه در حین خواندن متن به نواقصی برخورد نمایند مراتب را به اینجانب کتباً اعلام فرمایند تا ترتیب سطح تصحیح آن‌ها در آینده داده شود.

در این‌جا جایز است از خانم آراسته بیدار بخت تشکر نمایم که در ویرایش این کتاب کمک‌های شایانی نموده‌اند.

تهران تیرماه سال ۶۳

دکتر میرمحمد عباسیان

مقدمه

علی‌رغم این‌که در گذشته، ایران یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان و مبتکرین فرآورده‌های سفالی بوده ولی کمترین نوشته یا مقاله‌ای از نشریات خارجی از آن سخن به میان آورده‌است. و اغلب این ساخته‌های سفالی و لعاب‌های آن‌ها از هنر قوم‌های دیگری غیر از اقوام ایرانی دانسته‌اند. متأسفانه هنوز وضع به‌همین منوال است و حتی در خود ایران هم هیچ‌گونه مقاله یا کتابی درباره‌ی این هنر باستانی و ارزشمند وجود ندارد و تنها به اطلاع ناچیزی که از طریق نویسندگان خارجی بدست‌آمده، اکتفا شده که آن‌هم ارزش واقعی این هنر یا درحقیقت صنعت را در ایران روشن نساخته‌است.

با توجه به این‌گونه مشکلات و نارسایی‌های اطلاعاتی و با توجه به چپاول آثار هنری و ارزنده‌ای که در نوع خود بی‌نظیر بوده و هر کدام در ۱ موزه خارجی یا در کلکسیون‌های شخصی جای گرفته‌اند در کتاب حاضر کوشش شده‌است که این هنر و صنعت ایرانی بیش‌از پیش شناخته‌شده و با جامعه ایرانی نزدیکی بیشتری پیدا نماید.

در این‌جا لازم است جهت اطلاع بیشتر خوانندگان عزیز این نکته یادآوری شود که لغت سفال در اصطلاح فارسی به مواد و یا قطعات آمادگی اطلاق می‌گردد که از خاک رس ساخته و شکل داده‌شده و سپس آن را در کوره پخته‌اند. لغت سفال مشابه لغت کارآموز است که در زبان یونانی قدیم به این‌گونه مواد رسی و یا فرآورده‌های آن گفته می‌شده که البته در اثر کثرت استفاده در زبان‌های بیگانه به‌تدریج به کمیک و یا سرامیک تبدیل گردیده‌است. با پیشرفت روزافزون صنعت و پیدایش سایر مواد جدید لغت کارآموز یا سرامیک که به‌معنای خاک رس می‌باشد مفهوم واقعی خود را ازدست‌داده و فقط به ۱ گروه از مواد مخصوص و یا فرآورده‌های روسیه اطلاق می‌گردد. چراکه امروزه قطعات فراوانی ساخته می‌شود که تنها از خاک رس تشکیل نشده بلکه اکسیدها و یا مواد غیر اکسیدی دیگر نیز در ساخت آن بکار رفته‌است. لذا ضروری به‌نظر می‌رسد که لغت سرامیک که مجموعه این‌گونه مواد را در بر می‌گیرد تغییر یابد.

در سال‌های اخیر به‌طورکلی فرآورده‌هایی که برپایی این‌گونه مواد جدید به دست می‌آید بنام (مواد غیرفلزی کانی) نام‌گذاری شده و در کشورهای صنعتی به‌تدریج رایج و مرسوم گردیده‌است. برای اطلاع بیشتر توجه خوانندگان عزیز را به شکل ۱ جلب می‌نماید که نشان‌دهنده پیشرفت و توسعه این رشته و کاربرد علمی آن در صنایع است.