ریخت شناسی بازار

کتاب ریخت‌شناسی بازار

 مقدمه

بی تردید هر پدیده مدرنی بسیار سریع مشمول مرور زمان گردیده و پس‌از اندک زمانی بخشی از گذشته می‌گردد. بنابراین، دوره‌ی مدرن همیشه تداوم نداشته و به‌سرعت جزئی از گذشته می‌شود. شاید بزرگ‌ترین رسالت جغرافی‌دانان امروزی، برقراری آشتی میان انسان و محیط، ارزش‌های فرهنگی، سنت‌های گذشته و پیوند آن به حال و آینده به شکلی منطقی با کارکردی پویا و سازنده باشد. برخی برنامه‌ریزان و کارشناسان مسائل شهری در برابر سبک‌های بی‌هویت و تقلید شده ازغرب، رجعت به گذشته و هویت فرهنگی جامعه سنتی را مدنظر قرارداده و در برابر ساخت‌وسازهای عنان‌گسیخته و ویرانگر مدرن به نوعی احیای هویتی و فضایی معتقد هستند. درواقع، این گروه توجه به سیمای ظاهری بازارهای سنتی را نه به مفهوم عملکردی، بلکه به‌معنای فضایی آن را در راستای حفظ هویت ازدست‌رفته جامعه شهری ما می‌دانند. وجود بازار در شهر ایرانی ریشه در تاریخ، جغرافیا، اقتصاد، فرهنگ، معماری و ارزش‌های جامعه دارد. به‌عبارت‌دیگر، بازار در جامعه ایرانی از ارکان اساسی شهر تلقی می‌شن و دربرگیرنده بنیادهای اقتصادی جامعه، نهادهای اجتماعی آن، میراث‌های فرهنگی و انعکاس شرایط جغرافیایی متعدد در فضایی واحد است.

هدف از بررسی بافت سنتی چون بازار توجه به تنوع در عین وحدت، و وحدت در عین تنوع است که با نگاهی دقیق به بازارهای سنتی معنای عمیق آن به‌وضوح قابل‌درک می‌شود. چراکه در بافت بازارهای سنتی در ساختار و بافت‌ها نوعی هم‌نوایی و هم‌سویی در تمام ارکان قابل‌رؤیت است؛ امری که در مجموعه‌ی چشم‌اندازهای مدرن هرگز دیده نمی‌شود. در فضای سنتی نماها و نمادها نیز درعین تنوع دارای هویت واحد و متناسب و فاقد تعارض اند. توجه به بافت، رنگ، طول، عرض، ارتفاع، مصالح ساختمانی، هویت ویژه‌ی مکان‌ها و تناسب آن‌ها با وجوه کناری و هماهنگی در شیوه و سبک‌های معماری منطبق بر عناصر محیطی و فرهنگی همه و همه حکایت از آرایش فضایی اندیشیده و منسجم در بافت سنتی دارد که علاوه‌بر تطابق با شرایط محیطی و طبیعی از ارزش‌های نهفته در ضمیر انسان‌های جامعه الهام می‌گیرد. ازاین‌رو بازار سنتی به‌عنوان یادمان‌های ارزشمند و فضایی تاریخی هنگامی می‌تواند با انسان امروز پیوند داشته باشد که کارکردی مولد و مثبت را در جهت برآورده کردن نیازهای امروزی جامعه شهری در بطن خود داشته باشد. در واقع، توجه به بازارهای سنتی و جایگزینی آن به‌جای هسته‌های تجاری ثانویه شهری از چند دیدگاه حائز اهمیت است: 

1. بهره‌گیری از نمای ظاهری و آرایش بصریعناصر سنتی با هویت و سبک متناسب و چشم‌انداز متأثر از اقلیم و نگرش‌های فرهنگی جامعه.
2. ایجاد تحول در فضا، تعیین کارکرد مناسب با آن و تغییر نقش عناصر فضایی در جهت انطباق با نیازهای جامعه امروز.
3. بهره‌گیری از فضاهای ساخته‌شده و حفظ بناها و ارزش‌های حاکم بر معماری و فضاسازی سنتی و احیای هویتی آن‌ها.
4. بهره‌گیری از تأثیر فرهنگی عناصر متعلق به گذشته در مقابله با تهاجم فرهنگی (نیازهای انسان تابعی از عوامل محیطی است و ساخت محیط متأثر از فرهنگ انسانی است)چراکه ضرورت وجودی هر اثر فرهنگی مستلزم مولد بودن آن در بستر تحولات توسعه جوامع بشری است و از سوی دیگر حفظ میراث جامعه در سایه عملکردی مولد و مثبت میسر خواهد بود. بازار سنتی فاقد یک نماد ارزشی نیست، بلکه محیطی مناسب و مولد اقتصادی است که باید بدان با دیدی نو نگریست: دیدی سازنده و احیاگرایانه نه ویرانگر.
5. با در نظر گرفتن این‌که مرکز و محور تمامی شهرهای ایران از گذشته تا حداقل یکصد سال پیش بازار بود و از سال‌های ۱۳۳۰ به این‌سو با گسترش فضای کالبدی شهر، فرم شهر هیچ‌گونه تبعیتی از مرکزیت بازار نداشته است و هر منطقه شهری به تناسب و فراخورحال خود و با توجه به رویکرد شهرسازی غالب در الگوی وارداتی رشد کرده و در ساخت‌وسازهای منطقه شهری توجهی به بازار نشده است، درمی‌یابیم که مراکز تجاری در نمادهای پاساژ و یا سایر نمادهای مدرن بدون توجه و مطابقت با بافت سنتی درست شده‌اند. درنتیجه، این نوع ساخت‌وسازهای تجاری در هیچ منطقه‌ای شهری با سایر بافت‌های تاریخی هماهنگی و وحدت نداشته و ندارند.

امید است کتاب حاضر گامی باشد در جهت معرفی بنیادین بازار سنتی و ایجاد انگیزه و حفظ و احیای ارتقای عملکردی و فرهنگی آن و ترغیب نسل امروز و آینده به صیانت از میراث گذشتگان.

دکتر آزیتا رجبی

فهرست

مقدم

فصل اول: تاریخچه بازار

تعریف بازار

نحوه نام‌گذاری بازارها

گروه‌های اجتماعی تشکیل‌دهنده بازار

فصل دوم: سیر تکاملی شهر و بازار در ایران 

فصل سوم: کاربردهای اصلی بازار

فصل چهارم: عناصر کالبدی بازار

فصل پنجم: سیمای کالبدی بازار

فصل ششم: ساخت اکولوژیکی بازار

فصل هفتم: عناصر معماری ایرانی در بازارهای سنتی

فصل هشتم: رشد و توسعه بازار

فصل نهم: اقمار بازار

فصل دهم: جلوگیری از تخریب و احیای بازار

نتیجه گیری

منابع