تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی

تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی

فهرست مطالب

پیش‌گفتار مؤلف… ۱

مقدم… ۳

فصل اول: ویژگی‌های معماری ایران در دوره اسلامی… ۷

کاربرد بناها (۷) ، عناصر تشکیل‌دهنده‌ی معماری (۱۸) ، روش‌های ساخت و تزیین (۲۳) ، مصالح ساختمانی (۲۵)

فصل دوم: معماری ایران از صدر اسلام تا عصر سلجوقیان… ۳۹

فصل سوم: معماری ایران از سلجوقیان تا پایان عصر تیموریان… ۵۰ ۳

فصل چهارم: معماری ایران از صفویان تا دوران معاصر… ۱۰۳

فصل پنجم: روند شکل‌گیری مجموعه بناهای مذهبی و غیرمذهبی… ۱۶۵

گزیده اصطلاحات متداول معماری… ۲۱۷

کتاب‌شناسی گزیده… ۲۲۳

پیش‌گفتار مؤلف

کتاب حاضر با عنوان تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، بررسی اجمالی پیدایش و سیر تاریخی هنر معماری از آغاز اسلام تا عصر حاضر است.

ازآنجایی‌که معماری اسلامی در طول یک‌هزار و ۴۰۰ سال، علاوه‌بر تأثیرپذیری از عواملی مانند مذهب، سیاست، اقتصاد و وضعیت جغرافیایی، در هر دوره‌ای سبک و شیوه‌ای خاص داشته، محققان برای شناسایی بهتر آن را به ۳ دوره متمایز تقسیم کرده‌اند:

1. معماری اسلامی از آغاز تا عصر سلجوقیان
2. معماری اسلامی از آغاز دوره سلجوقیان تا دوره تیموریان
3.  معماری اسلامی از آغاز دوره صفویان تا عصر حاضر

این کتاب از ۵ فصل تشکیل‌شده است:

فصل اول به اطلاعات عمومی درباره معماری و ویژگی‌های آن مانند کاربرد بناها، روش ساخت، شیوه‌های تزئین بنا و مصالح ساختمانی اختصاص دارد.

فصل دوم، سوم و چهارم به تحولات معماری در ۳ دوره ذکر شده می‌پردازد. در پایان هر فصل نیز، نمونه‌هایی از هنر معماری دوره‌های مختلف معرفی می‌شود.

فصل پنجم به روند تشکل مجموعه بناهای مذهبی و غیرمذهبی مانند مجموعه حرم حضرت رضا علیه‌السلام و مجموعه گنجعلی‌خان اختصاص دارد.

مقدمه

ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم میلادی بنیاد بسیاری از کشورهای کهن و متمدن آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت و نفوذ آن در ترکستان غربی و پنجاب از ۱ طرف و اسپانیا از طرف دیگر گسترش یافت. به‌این‌ترتیب با پیدایش تغییرات اساسی در سرزمین‌های مذکور، هنر و تمدن کهن آسیا، شمال آفریقا و حتی بخشی از اروپا دگرگون شد و شالوده هنرهای اسلامی که ترکیبی از هنر حکومت‌های مغلوب (مانند ساسانیان و حکومت بیزانس) با فرهنگ اسلامی بود شکل گرفت.

تشکل هنر اسلامی تقریباً، با روی کار آمدن سلسله اموی در سال ۴۱ هجری مصادف بود و این امر با انتقال مرکز خلافت از مدینه به دمشق بی‌ارتباط نبود. تغییر مرکز حکومت، مسلمانان را مستقیماً باهنر بیگانه یعنی هنر ایران و روم آشنا کرد و از همین زمان بود که هنر دوره‌ی بنی‌امیه، که التقاطی از هنر سرزمین‌های هم‌جوار بود، راه

تازه‌ای در پیش گرفت.

در دوره امویان در زمینه احداث بناهای مذهبی و غیرمذهبی فعالیت قابل‌توجهی صورت گرفت، از جمله می‌توان به بناهای قبه الصخره، مسجد جامع دمشق، قصر العمر و بالاخره کاخ المشتی اشاره کرد که از شاهکارهای معماری اوایل اسلام به حساب می‌آیند.این بناها تزئینات بسیار زیبایی همچون نقاشی، حجاری، موزائیک و گچ‌بری دارند. در ۱۳۳ ه‌ق با آغاز حکومت عباسیان در عراق پایتخت سابق ساسانیان یک شیوه هنری کاملاً ایرانی به وجود آمد و هنرهای مختلف این عصر با الهام از عناصر دوره ساسانیان شکل تازه‌ای به خود گرفت.

ایجاد شهر دایره‌ای‌شکل بغداد و مسجد سامره را می‌توان الهام‌گرفته از معماری شهر خاطرا و معماری ساسانی دانست. در همین زمان سلسله‌های مستقل و ملی مانند طاهریان، صفاریان، سامانیان در ایران تاسیس گردید که در آفرینش هنرهای مختلف سنت‌های هنری گذشته ایران را تجدید کردند. در این دوره صنایع مختلف مانند سفال‌سازی، معماری و تزیینات آن درخشش تازه‌ای یافت؛ به‌نحوی‌که در دوره‌های بعد هنرمندان از آن‌ها الهام گرفته‌اند.

در نیمه اول قرن پنجم هجری در شرق ایران حکومت جدیدی به نام سلجوقیان روی کار آمد که حدود ۱۵۰ سال دوام یافت. این دوره یکی از درخشان‌ترین دوره‌های ابداع و توسعه صنایع و هنرهای مختلف اسلامی است. در این دوره معماری و هنرهای وابسته به آن مانند آجرکاری و گچ‌بری نیز با الهام از معماری عصر پیش‌از اسلام به شکوفایی رسید.

در اوایل قرن هفتم هجری، هجوم مغولان، بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله ایران را به ویرانی کشید، ولی دیری نگذشت که مغولان فرهنگ و سنن ملل مغلوب را پذیرفتند و حتی حامی هنر و هنرمندان اسلامی شدند.

با تأسیس سلسله‌ی ایلخانیان در ایران به‌زودی مراکز حکومت آنان مانند تبریز، بغداد، سلطانیه و اصفهان، محله اجتماع هنرمندان شد و بناهای مذهبی و غیرمذهبی متعددی در قسمت‌های مختلف ایران با تزئینات بسیار برجسته گچ‌بری و آجرکاری بنا شد. در اواسط قرن هشتم هجری، حمله تیمور بار دیگر شهرها و مراکز اسلامی را به ویرانی کشید، ولی دوباره شهرها آباد شد و سمرقند و بخارا پایتخت تیموریان گردید و با بناهای متعدد مذهبی و غیرمذهبی آراسته شد. در تزیینات این بناها از کاشی‌کاری معرق، که بهترین نمونه کاشی‌کاری است، استفاده شده‌است. در اوایل قرن دهم هجری صفویان در ایران به حکومت رسیدند و به‌ترتیب شهرهای تبریز، قزوین و اصفهان را به پایتختی بر گزیدند. در این زمان هنرهای مختلف به‌ویژه معماری شکوه و زیبایی خاصی یافت و بناهای مختلف این دوره با تزئینات متنوع کاشی‌کاری-که به‌تدریج جایگزین آجرکاری و گچ‌کاری دوره‌های قبل گردیده بود-آراسته شد. از قرن چهاردهم هجری به بعد، معماری و تزیینات به شیوه دوره‌های قبل ادامه نیافت و تزیینات جدید جایگزین هنر معماری سنتی ایران گردید.