تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزیینات معماری

 تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی

اینات معماری

مهدی مکی نژاد 

مقدمه 

هنرهای مرتبط با معماری که امروزه به همه آن‌ها تزئینات گفته می‌شود نقش بسیار مهم و سهم بسزایی در هویت‌بخشی معماری ما دارند. این‌که این تزیینات چه هستند چه نقشی دارند و نسبت آن‌ها با معماری چیست ازجمله سؤالات مهمی است که در این زمینه مطرح است. اصولاً دو دیدگاه کلی در این زمینه وجود دارد: یکی مبتنی بر عملکرد ظاهری (مادی) و دیگری مبتنی بر عملکرد معنایی و محتوایی. دراین‌ارتباط کتاب‌ها و مقالات متعددی منتشر و چاپ شده‌است. آن‌ها که نگاه شکل گرایانه (فرمالیستی) به تزیینات دارند معتقدند که تزیینات صرفاً یک پوشش ظاهری و فاقد هرگونه معنا و مفهوم دینی یا قومی و فرهنگی است. کاشی، سنگ، آجر یا گچ فرقی نمی‌کند، مهم پوشاندن سطوح زمخت زیرین است و آن‌ها هیچ وظیفه دیگری ندارد. درک هیل و اولگ گرابر دراین‌باره می‌گویند «تزیینات برای جان بخشیدن به سطح خالی دیوارها ضرورت دارد» . آن‌ها معتقدند که «تزیینات هیچ‌گونه معنای ذهنی و بعد فرهنگی ندارند و صرفاً برای آراستن و حظ بصر اند؛ فقط در کتیبه‌ها معنای شبیه‌سازانه یافت می‌شود، لذا وی این نقوش را صرفاً تزیینی و فاقد بعد معنوی و سمبلیک می‌داند» .

در مقابل این دیدگاه کسانی چون بورکهارت معتقدند «این نقوش ماهیتی غیر تاریخی، عرفانی و متفکرانه دارد و بازنمود وحدت در کثرت و کثرت در وحدت اند» . از این منظر تزیینات فقط یک پوشش ظاهری نیست بلکه دارای بطون و سطوح مختلف با معناهای نمادین و متعالی است، بزرگ‌ترین مشکل این دیدگاه فقدان اسناد و مدارک مکتوب در این زمینه است. تاکنون سند متقن و محکمی به دست نیامده که مباحث زیبایی‌شناسانه و مفاهیم باطنی تزیینات را تشریح کرده باشد. نقدی که بر این دیدگاه وارد است این است که این نظریات بیشتر معطوف به بنیان‌های ذوقی و حسی نویسندگان است تا بنیان‌های علمی و مکتوب، و ازاین‌رو مبانی علمی مستند و محکم برای تبیین جایگاه اصلی تزیینات وجود ندارد.

به هر جهت تزیینات هرچه باشند بخشی از ساختار و هویت معماری ما را تشکیل می‌دهد. اگر ما پیکره‌های نگهبان (تلفیق شیر و انسان) دروازه ملل کاخ تخت‌جمشید و اگر نقش‌ونگارها و مقرنس‌های مسجد امام اصفهان و کتیبه‌ها و نقوش زیر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را برداریم و حذف کنیم ماهیت و ساختار ترکیبی معماری به‌هم می‌خورد و دچار نقص می‌شود.

این تزیینات اصول و ضوابط خاصی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت است از: هماهنگی بین طرح، نقش و رنگ، نحوه ارتباط تزیینات با سطوح مختلف و فضاهای داخلی و خارجی، کیفیت مواد و مصالح کاربردی به‌همراه اجرای دقیق اهمیت و ارزش عناصر تزیینی در کوچک‌ترین و بزرگ‌ترین جز (چه نقش  یک گنبد باشد و چه یک کوبه در، هر دو به یک اندازه مهم اند) میزان کیفیت، پختگی و خلاقیت طراحان و استادان.

برای یافتن و درک این اصول کافی است یکی از بناهای دوره صفوی مانند مدرسه‌ی چهارباغ را بررسی کنیم تا متوجه شویم که رنگ، نقش، مصالح و... چگونه درهم‌تنیده و با مجموعه‌ی فضاها و محیط (درختان آب و ...) یک کل واحد را تشکیل داده‌اند. شما ببینید فقط در ورودی مدرسه ک به در ۷ هنر مشهور است چه مقدار اهمیت دارد و چه اندازه در آن دقت و خلاقیت همراه با معنی نهفته است. برای هنرمند نقش عظیم گنبد همان‌قدر اهمیت داشت که نقش ریز یک کاشی، اهمیت در بزرگی و کوچیکی کار نبوده و او با ظرافت و دقت و عشق همه کارها را انجام داده است. در این‌گونه بناها هدف تزیینات و معماری یکی است و تزیینات مکمل و مقوم فضاها هستند.

در بررسی تاریخی تزیینات چند نکته مهم وجود دارد: یکی سیر تحول تاریخی و تدریجی تزیینات است که نشان می‌دهد تزیینات به یک‌باره ایجاد نشده‌اند بلکه به‌مرور زمان و همانند رشته‌ای به‌هم تنیده به دوره‌های قبل‌از خود متصل اند. نکته دوم همانا درک تاریخ‌نگاری‌ها و ماده های تاریخی از قبیل ذکر نام اساتید، معماران-سازندگان در عناصر تزیینی مانند کاشی‌کاری‌ها و گچ بری است. این اطلاعات جزء مستندات محکم تاریخی است که برای مطالعه و کنکاش در معماری بسیار راه‌گشا و ضروری و مؤثراند. نکته سوم تجلی و بازتاب نمادها، اسطوره ها و ... در آیینه‌ی تزیینات است که بخشی از فرهنگ تصویری هر دوره را نمایان می‌سازند.

در مجموع می‌توان گفت که تزیینات در معماری اسلامی ایران دو جنبه عمده دارند: یکی جنبه پوشاندن سطوح ناصاف و خشن با مصالح مناسب و مستحکم، و دیگری جنبه زیبایی‌شناسانه و محتوایی نقوش تزیینی. به زعم ما تزیینات صورت‌های نمادینی از هنر اسلامی بود علاوه‌بر جنبه‌های مختلف عملی و کاربردی در پی تجلی حقیقت ازلی و منعکس‌کننده فرهنگ و هنر ما در قالب رنگ‌ها، نقش‌ها و حجم‌های هندسی در فضاهای معماری اند. برای درک زیباشناختی این نقوش باید به رمزهای تصویری و نمادهای فرهنگ اسلامی واقف بود. به هر جهت «تزیین در هنر اسلامی، برای بیان فضای قدسی است» و همواره هنرمندان ایرانی کوشیدند تا ماده را به سوی ساحت معنا سوق دهند زیرا اساساً «هنر در بینش اسلامی شرافت بخشیدن به ماده است» .

برای شناخت دقیق تزیینات اسلامی و جلوه‌های خاص آن، باید ابعاد مختلف آن بررسی و مطالعه شده‌اند.

فهرست 

پیش‌گفتار

مقدم

بخش اول: تحولات تاریخی، تصویری و محتوایی نقوش تزیینی 

فصل اول: سیر تحول تاریخی نقوش تزیینی

فصل دوم: تقسیم‌بندی نقوش تزیینی

فصل سوم: سیر تحول محتوایی نقوش تزیینی 

فصل چهارم: عوامل مؤثر در روند تزیینات معماری

بخش دوم: انواع تزیینات در معماری اسلامی ایران

فصل اول: کاشی‌کاری 

فصل دوم: گچ‌بری

فصل سوم: آجر و سنگ

تصاویر

منابع