طاق و قوس در معماری ایران

 طاق و قوس در معماری ایران

حسین زمر رشیدی 

پیش‌گفتار با تشکر و سپاس فراوان به پیشگاه خداوند باری‌تعالی که مرا توفیق داد تا کتاب «تاق و قوس در معماری ایران» را که حاصل سال‌ها تحقیق و مطالعه در خصوص قوس‌های بناهای وطن عزیزمان می‌باشد به رشته تألیف درآورد. کتاب موجود را می‌توان اولین کتاب در بحث بسیار غنی و گسترده تاق و قوس دانست.

در این کتاب، بحث قوس و تاق از دوران قبل‌از میلاد تا دوران شکوفایی معماری ایران و جهان اسلام دنبال شده‌است. این کتاب تاریخچه پیدایش مسایل و جزئیات تاق‌ها و قوس‌ها و از همه بالاتر نحوه ترسیم انواع قوس‌ها (با ضوابط و به‌صورت روشن و علمی و رسا) ، همراه با تصاویر بناهای تاریخی به‌کاررفته در ابنیه سنتی و اسلامی ایران عرضه شده‌است.

قابل ذکر است که با گرایش ساختمان‌سازی امروزی کشور به سمت نماهای سنتی و آجرکاری، نیاز استفاده از کتاب طاق و قوس و کاربرد انواع قوس‌ها به‌خصوص قوس‌های تزیینی هرچه بیشتر احساس شده و می‌شود. به‌طورکلی، با توجه به کمبود انواع فولادهای ساختمانی، و با در نظر گرفتن اجرای کارهای بتنی و تکنولوژی خاص آن‌ها برای ساختمان‌سازی امروزه، در ساخت انواع قوس‌ها در پوشش، ورودی‌ها، در بندها، پنجره‌ها و در مواردی انواع طاق پوش‌ها با گلچین های مختلف آجری ازین کتاب بهره‌گیری شده که در مجموع کمک شایانی به ساختمان‌سازی در حالت سنتی و حتی غیرسنتی می‌باشد.

این امر از جهات مختلف با توجه به کمیاب بودن مصالح ساختمانی روز، بسیار مورد توجه دست‌اندرکاران ساختمان ساز قرار گرفته است.

قابل ذکر است که برای چاپ سوم این اثر، غلط‌گیری لازم و با دقت انجام گرفت و تصاویر بسیار مناسب و مفیدی از آثار بی‌همتای معماری ایران، آن‌هم از گوشه گوشه کشور پهناور با دقت و سعی فراوان و با زحمت‌های بسیار زیاد تهیه و فراهم گردید، زیرا فیلم زینگ ونیز تمام تصاویر این اثر در مؤسسه‌ی انتشارات کیهان (ناشر قبلی کتاب) ازبین‌رفته بود، به‌همین دلیل با حوصله‌ی زیاد تصاویر مذکور با ارزش‌های فراوان از هنرهای معماری ان هم از جمیع جهات تهیه شد. درواقع تصاویر کتاب، علاوه‌بر نشان‌دادن «دور قوس‌ها» و طاق پوش‌ها و گنبدها، دارای مطالب و موضوعات جالب دیگری از جمله آجرکاری با انواع گلچین ها، کاشی‌کاری، کارهای کاشی و آجر، کاشی معرق، سرپایه سازی، کتیبه سازی، خط در انواع مختلف، طرح‌های اسلیمی و ختایی، رسمی بندی، کاسه سازی، مقرنس و بسیاری دیگر می‌باشد که می‌تواند از نظرهای گوناگونی مورد مطالعه سایر هنرهای وابسته به معماری ایرانی اسلامی قرار گیرد.

قابل‌توجه این‌که برای غنای هرچه بیشتر این اثر بزرگ، استخراج «تاریخ ساخت بنا و قوس آن» با رجوع به منابع متعدد و دقت و جست‌وجوی لازم و با اطلاعات این‌جانب انجام گرفت که این مزیت نیست، کتاب را ارزشمندتر کرده‌است.

به‌طور خلاصه تجدیدنظر، تهیه تصاویر جدید با موضوعات دیگر و مواردی بسیاری برای این کتاب این اثر را «تألیفی جدید» ساخت که هم از جهت علمی و هنری و هم از جهات کاربردی می‌تواند مورد توجه فراوان باشد.

شایان ذکر است که امروز از وجود ساختمان‌های پوسته ای بتنی که شکل طاقی جهت فضاهای عظیم و گسترده که از بتن با طرح‌های بسیار جالب و ا اجراهای دقیق در مایه‌ی «قوسی و طاقی» انجام می‌گردد از ویژگی‌ها و اثرات کار برد قوس از این کتاب برخوردار می‌باشد.

به‌طورکلی در مواردی «کاربرد قوس» در سازه های فلزی، سازه‌های بتنی، ساختمان‌ها با مصالح بنایی «ماسونری» به‌خصوص اثر زیادی داشته است. درمجموع، عملکرد قوس‌ها و طاق‌ها در شکل‌های بسیار متنوعی در آثار معماری اسلامی از ویژگی خاصی برخوردار می‌باشد که در بسیاری از موارد ذکرشده، طاق و قوس در معماری ایران راه‌گشای فراوان در طراحی‌ها و اجراهای دقیق مذکور بوده و هست.

به این امید که این اثر، همواره راه‌گشای هنرجویان و دانشجویان رشته‌های معماری و عمران، و نیز اساتید و صاحب‌نظران و دست‌اندرکاران ساخت‌وسازهای بناهای سنتی و اسلامی همچون «توجهات قبل» باشد.

در خاتمه لازم می‌دانم از مساعدت و دستور چاپ این اثر در زمان تصدی وزارت مسکن و شهرسازی جناب آقای دکتر علی عبدالعلی‌زاده و توسط ایشان که فردی بسیار آگاه، کاردان و دلسوز برای فرهنگ و هنر ایران عزیز می‌باشند تشکر و قدردانی فراوان داشته باشم در ضمن از مساعدت‌های استاد فرزانه جناب آقای مهندس محمد سعیدی کیا وزیر محترم و دلسوز وزارت مسکن و شهرسازی و همچنین از سایر عزیزان دست‌اندرکار تهیه این کتاب، بالاخص جناب آقای ساعد مشکی برای اجرای تمامی مراحل این اثر تشکر داشته باشم.

حسین زمرشیدی

فهرست

مقدمه ناشر

مقدمه مؤلف 

 پیش‌گفتار مؤلف 

تاریخ پیدایش

قوس مستقیم (تخت) 

قوس هلالی

قوس کمانی

قوس آزاد کننده بار

قوس دزد یا قوس مخفی

قوس خنچه پوش تخت 

قوس بر نخشی

قوس نعل اسبی (کمانی تند) 

قوس دسته سبدی

قوس نیم دایره

قوس‌های مدور هلوچین، چیار بیضوی ساسانی

قوس تیز

طاق‌های دو پوششه

قوس کلیل و کلاله

قوس‌های منحنی بلند (شمشیری)

قوس سهمی

قوس معلق

کوره پوش یا کونو سازی

قوس لا‌پوش پابلند

قوس پاتوپا

چهارتاقی (گلو درهم) 

تاق ضربی

قوس کنگره‌دار (دالبری-شکنجی-کولی دار) 

واژه نامه