حکمت اسلامی خانه ایرانی
پیشگفتار
حکیم بودن یک انسان به این است که در انتخاب مقصد، بهترین مقاصد و افضل غایات را انتخاب کند و برای رسیدن به آن افضل غایات و اشرف مقاصد، متقن ترین راه ها و بهترین وسیله ها را برگزیند. بنابراین انسان حکیم در نظر، حقیقت مدار و در عمل، علامت مدار است.
در دیدگاه اسلام، مکان واقعیتی عینی است که در قلمرو آنها اشیای مادی، صورت، فعل و حرکت دارند. اما آنچه که هویت دینی مکان را تثبیت می کند، زمینه ی قدسی آن است. در تفکر اسلامی، فضا و مکان از آن جهت که محضر خداست، تقدس می یابد. اسلام به طور مستقیم سفارشی برای طراحی کالبد معماری ندارد، بلکه همواره نگاهی توصیه ای جهت طراحی فضای زندگی برای تعالی روح بشر دارد.
بر اساس این تفکر افراد جامده معماری ای را برای زندگی انتخاب می کنند که بستر مناسب سیر از ظاهر به باطن، از صورت به معنا، از کثرت به وحدت و از زیبایی ظاهری به زیبایی معنوی انسان ها را فراهم سازد. برای تحقق معماری مطلوب از منظر اسلامی نیاز به بهره برداری از تجربیات اصيل و الهام بخش است. عالی ترین مصداق الهی، آفرینش های الهی است. ظاهر و باطن طبیعت بهترین الهام بخش برای فرایندهای انسانی است. چرا که عالی ترین بستر برای سیر تفکر برانگیزی و خیال برانگیزی انسان را فراهم می نماید.
بر پایه ی مطالب فوق می توان معماری اسلامی را، تبیین اصول و قواعد دین اسلام در غالب کالبد معماری از طریق نمادها و نشانه ها در فضاهای مختلف معماری دانست. بر اساس این نشانه شناسی در دیدگاه معناگرا مفهوم فضا نیز به دو تعریف علمی و معماری قابل تقسیم است. به عنوان مثال از بعد ریاضی مکعب را می توان فضایی با شش وجه مساوی تعریف کرد. این در حالی است که در تعریف معناگرایانه از فضای معماری، یک مکعب، کف دارد چرا که زیر پای انسان قرار گرفته و حامل وزن اوست. آسمانه یا سقف دارد که بالای سر انسان قرار می گیرد و نظیر آسمان، فضای اندیشه و تخیل انسان است. وجه روبه رو دارد که با آن بر حسب قدرت دید انسان ها، مقیاس دوری و نزدیکی سنجیده می شود و وجه پشت سر.
در این میان خانه بیش از آن که ساختاری کالبدی باشد، نهادی است با عملکردی چند بعدی. خود خانه متأثر از فرهنگی است که خانه محصول آن است و میزان تقسیم بندی فضای داخلی خانه، بستگی به میزان پیچیدگی اجتماعی، سیاسی و مذهبی در آن فرهنگ دارد. این مسئله در خانه های ایرانی، نمود خود را از سلسله مراتب ورودی خانه تا جزئی ترین تقسیمات عملکردی بنا نمایان می سازد. از آن جایی که دین و به طور خاص اسلام ضمن داشتن آموزه هایی در زندگی خصوصی افراد، دستورات و سفارش هایی مبنی بر چگونگی مدیریت زندگی در جامعه دارد، لذا آموزه های دینی علاوه بر این که می توانند اهداف کلی را برای ساماندهی افضا دست دهند، می توانند اهداف را از کل به جز و از جز به کل سازمانده نمایند به طوری که در کنار حفظ حریم خصوصی و خلوت در خانه روابط اجتماعی نیز بدون کمترین مزاحمتی برای دیگران تأمین شود.
آن چه در این نوشتار در معرض داوری دوستان قرار دارد. حاصل پژوهشی گسترده پیرامون حکمت اسلامی در معماری خانههای ایرانی است. که ضمن ارائهی تعریفی جامع از مفاهیم حکمت اسلامی به بررسی ویژگیهای خانههای ارزشمند ایرانی پرداخته و با طبقهبندی عرصههای عملکردی در فضاهای خانههای ایرانی, چگونگی دستیابی به این شکل خاص از معماری را که میتواند نمودی از حکمت اسلامی و مفاهیم عرفانی باشد را بیان میدارد. تا ضمن استفاده از معماری فاخر ایرانی, تا حد امکان ارائه دهندهی این روشها برای نسلهای آتی اين سرزمین باشد. تا بتواند بحران ایجاد شدهی ناشی از فقدان معنویت تقلید صرف از معماری گذشته و با استفاده از فنون و تکنولوژیهای جدید ساخت خانه حل نماید.
در پایان بر خود میدانیم سپاسگزار یاری و توجه یکتای بیهمتا در هموار ساختن مسیر نگارش اين کتاب باشیم. نیز از همکاریهای صمیمانهی مدیر و مسئولین انتشارات طحان که زمینه را برای نشر مطالب این کتاب فراهم آورده قدر دانی می نماییم. امید است خوانندگان فرهیخته و علاقهمند ما را از راهنماییهای سازندهی خود محروم ننمایند، و به یاری خداوند تلاش صورت گرفته مورد توجه و نظر علاقهمندان قرار گیرد.
دکتر مهناز محمودی زرندی
نسرین غفراللهی
زمستان ۱۳۹۵
فهرست مطالب کتاب
فصل اول: حکمت اسلامی
مقدمه....۱۴
هنر دینی و غیر دینی....14
مفاهیم معماری در دوران اسلامی.... ۱۶
سیر از کثرت به وحدت....17
اصل محوربندی فضایی در معماری....۱۸
اصل مرکزگرایی در معماری سنتی اسلامی.... 19
اصل تقارن در معماری مرکزگرا .... ۱۹
اصل استقلال فضاها در مرکزگرایی معماری.... 21
اصل سامان بندی و سیال بودن فضا در معماری.... ۲۲
سیر از ظاهر به باطن.... 2۳
اهداف متعالی انسانی در معماری اسلامی.... 2۸
مفهوم شفافیت در اندیشهی اسلامی.... ۳۱
عدالت در اندیشهی اسلامی.... ۳۲
زیباییشناسی در اندیشهی اسلامی.... ۳3
نور در اندیشهی اسلامی.... ۳۵
معنای نور.... ۳۷
نور از دیدگاه بزرگان معماری.... ۳۸
نور در حکمت عرفا.... ۳۹
جایگاه نور در فرهنگ ایرانی و هنرهای اسلامی.... ۴0
نور و سایه در معماری.... 45
ماهیت رنگ در عرفان اسلامی.... 52
کاربرد رنگها در اندیشهی اسلامی.... ۵۴
رنگ در معماری.... ۵۶
نور و رنگ.... ۵۸
برخی از توصیههای حکمت عملی اسلام دربارهی خانه.... ۵۸
۱۱-۱ -جمعبندی.... ۶0
فصل دوم : تعاریف مسکن
مقدمه.... ۶۲
ریشهیابی واژهی مسکن.... ۶۳
فضا.... ۶۷
فاکتورهای مهم کیفیت فضا.... ۶۹
حس مکان.... 71
حس مکان در خانه.... ۷۳
شاخسهای کیفیت مسکن.... ۷۵
اصول کلی معماری ایرانی.... ۷۶
ویژگیهای مسکن.... ۷۷
امنیت.... ۷۷
آرامش.... 78
خلوت در خانههای سنتی ایرانی.... ۷۹
انعطاف پذیری.... 81
درونگرایی و برونگرایی در معماری ایرانی.... ۸۴
جهتگیری خانههای ایرانی.... ۸۶
پنام.... ۸۷
جمعبندی.... ۸۸
فصل سوم : عناصر پلان مسکن
مقدمه.... ۹0
حریم خصوصی و عمومی در خانههای سنتی ایران.... 91
عرصهی عمومی.... ۹۲
عرصهی خصوصی.... 93
سلسلهمراتب ورودی در خانههای ایرانی.... ۹۶
عناصر فضایی مسکن.... ۹۷
فضاهای عمومی .... 97
ورودی .... 97
هشتی و دالان .... 100
راهرو.... 102
فضاهای نیمه عمومی .... 103
ایوان.... 103
حیاط.... 105
پنجره.... 107
بام.... 109
فضاهای خصوصی ۱-۳-۴-۳-
انواع اتاقها
فضاهای خدماترسانی
جمعبندی فصل چهارم: معماری معاصر خانههای ایرانی
مقدمه
ویژگیهای معماری خانههای معاصر ایران
راهحلها و رویکرد حکمت اسلامی در حل بحران معماری معاصر
تأثیر آموزههای اسلام بر معماری و شهرسازی دوران اسلامی
راهکارهای استفاده از توصیههای حکمت اسلام در طراحی خانههای معاصر
جمعبندی
منابع و مراجع
مقدمه
در فرهنگ اسلامی ایرانی؛ به هویت آثار معماری, اهداف و نتایج انسانی آن ارج نهادهاند. در صورتی که این اهداف برپایهی مبانی و جهانبینی توحیدی باشدء میتوان عنوان معماری اسلامی برآن نهاد. در این تعریف باید علت فاعلی یعنی خود معمار نیز با این اهداف و مبانی اسلامی آشنا بوده و به آنها ایمان داشته باشد. بر این اساس با بیان تعاریفی از مقاهیم جهان بینی توحیدی, به تدوین معیارها و شاخصهایی جهت طراحی مسکن اسلامی دست میياييم. درواقع با توجه به الگوهای طراحی شده در مسکن سنتی ایرانی و تطابق این الگوها با اصول جهانبینی اسلامی و نمادهای عرفانی» اصول طراحی مسکن مشخص میشود. این اصول به صورت پیش فرض, مبنای طراحی در نظر گرفته شده و با توجه به شرایط و زمان مورد نظر الگوهای متفاوتی از مسکن را ایجاد میکند.
۲-۱- هنر دینی و غیردینی
در مرزبندی هنر دینی و غیردینی, عواملی مانند نقش صورت و معنا در هنر دینی, نحوهی انتقال آن بین هنرمندان, منشاً آسمانی این هنرء ویژگی روح هنر دینی, ذات آن و ساحت جاودانهی آن نقش اساسی دارند.
بورکهارت در معرفی هنر دینی اينگونه مطرح میکند: