زیبایی شناسی خط در مسجد جامع اصفهان

 پیش‌گفتار

 دنیای خط و خوش‌نویسی، دنیایی بس باشکوه و شگفت‌انگیز است. ورود به این دنیا برای مشتاقان، نیاز به تصمیمی قاطع، اراده‌ای پایدار و کنجکاوی و دقت نظر دارد. چه بسیار افرادی که با تصمیمی احساسی وارد این دنیا شده و با مختصری طی طریق، با کسب ابتدایی‌ترین موفقیت‌ها، گرفتار خودباوری گردیده و در همان مرحله نخست ایستاده‌اند.

 مرحله نخست، مرحله‌ی تقلید است که بسرعت موفقیت‌هایی به دست می‌دهد. با پشته سر گذاشتن مرحله تقلید، رهروان راستین با کسب اطلاعات صحیح و جامع و فراهم نمودن تکیه‌گاه مطمئن با سیر و سلوکی معنوی ادامه راه می‌دهند و سپس متهورانه در عالم ناب هنری قدم برمی‌دارند.

 با داشتن پشتوانه آموزشی سنتی و تکیه بر خوش‌نویسی از سال 1325 شمسی تا دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران و سپس آر دکو و دانشگاه سوربن پاریس، درحالی‌که بخش مهمی از زندگی خود را صرف دنیای خط و خوش‌نویسی و طراحی حروف نموده بودم، با انتخاب موضوع زیبایی‌شناسی خط در معماری به‌عنوان تز دکترای دانشگاه سوربن به‌منظور کسب اطلاعات علمی بیشتر از محضر اساتید مرحوم الکساند پاپا دو پلو (استاد راهنما) ، مرحوم نجم‌الدین بمات (استاد سوربن) ، رومان سیسلویچ و ژان فیلیپ لانکلو (اساتید دانشگاه آر دکو پاریس) و دیگران، با روش‌های پژوهش علمی آنان نیز آشنا گردیدم. با گذشت بیش‌از سی سال از آن زمان، همواره در صدد بودم تا نتیجه پژوهش و نحوه‌ی مشاهده‌ی خود را برای علاقه‌مندان خصوصاً هنرمندان ارائه دهم و نظرشان را به زوایای بکر هنر ایرانی که کم‌تر به آن توجه شده جلب نمایم.

 خوش‌نویسی و طراحی حروف و نقش و عملکرد آن در معماری اسلامی ایران، جایگاه ویژه‌ای دارد و مسجد جامع اصفهان به‌عنوان مهم‌ترین موزه‌ی هنرهای مختلف اسلامی ایران، بهترین معرف هنرآفرینی هنرمندان شایسته و مؤمن ایرانی در عالم زیبایی شناسی خط می‌باشد.

 به‌هنگام مطالعه اولیه و تهیه مدارک تصویری و عکاسی از مسجد جامع در سال‌های 1350 تا 1360 شمسی، متوجه گردیدم که گروه‌های متعددی از هنرشناسان و پژوهشگران معتبر در مسجد جامع فعالیت داشته اند و پیوسته آن را ادامه می‌دهند. بیشتر آن‌ها توجهشان به جنبه‌های تاریخی و باستان‌شناسی می‌باشد که حتی با انجام حفاری‌های گسترده و عمیق و بازسازی‌های دقیق به نتایج چشمگیری رسیده‌اند. تلاش‌های گروه باستان‌شناسی ایتالیایی ایزمئو به سرپرستی اوژینو گالدیری و تحقیقات آندره گدار فرانسوی، و سرپرستی مرحوم باقر آیت‌الله زاده شیرازی و متخصصین ایرانی چشمگیر می‌باشد.

 پژوهش‌های مکتوب آندره گدار در رابطه با نوشته‌های خطی مسجد جامع و قرائت کتیبه ها توسط مرحوم لطف‌الله هنرفر که قبل‌از سال 1350 شمسی به‌دقت انجام‌شده، تحت عناوین (آثار ایران) و (گنجینه آثار تاریخی اصفهان) به چاپ رسیده است. این دو اثر ارزشمند مهم‌ترین منابع مورد استفاده و استناد ما قرار گرفته‌اند. نگارش متون تاریخی مذهبی و کتیبه‌های آیات قرآنی نیز بدون اضافه کردن اعراب، به همان صورت که در منابع آنان ذکرشده، بدون هیچ‌گونه تغییر عیناً اقتباس نموده و مورد استناد قرار داده ایم.

 سعی کرده‌ایم از محدوده‌ی خط و طراحی حروف خارج نشویم اما برای‌آن‌که فضای هنری مسجد را در ارتباط با خط و زیبایی‌شناسی آن ترسیم کنیم به عملکرد برخی زمینه‌های دیگر تجسمی مرتبط با معماری مانند کاشی‌کاری، نقوش هندسی، نسبت‌های طلایی فضا و برخی عناصر شکلی و مفهومی پرداخته‌ایم. منابع تصویری عکاسی که قبلاً تهیه شده بود به‌ندرت مورد استفاده قرار گرفت، بسیاری از قسمت‌ها مجدداً عکاسی گردید تا بتواند چهره امروزی مسجد را نمایش دهد.

 طرح معماری مسجد براساس الگوی مساجد چهارایوانی، هویت علمی و هنری آن، نمونه پیشرفت و تکامل یافته علم و هنر ایرانی است. نظم کتاب از الگوی مسجد الهام گرفته شده که شامل چهار بخش می‌باشد و شرح و تحلیل تاریخی و توصیف زیبایی‌شناسی در تمام کتاب همدیگر را همراهی می‌کند و آنالیزها و طراحی‌های دقیق، ظرائف و ارزش‌های هنری خط و خوش‌نویسی و طراحی حروف و نقوش مرتبط با معماری را به خواننده معرفی می‌نماید و زمینه شناسایی همه‌جانبه یکی از گنجینه‌های هنری جهانی، بالاخص هنر اسلامی ایران را که بعضاً از دید هنرمندان و علاقمندان به‌دور مانده، فراهم می‌نماید. مخاطبین این کتاب علاقه‌مندان هنرهای اسلامی و زیبایی‌شناسی هنر ایرانی می‌باشند که با جلوه‌های نادر از خط و خوش‌نویسی و طراحی حروف روبه‌رو می‌شوند. همچنین مشتاقان هنرهای دینی، با تسلط علمی و توانایی‌های تخصصی هنرمندان و معماران ایرانی آشنایی بیشتری پیدا می‌کنند و منابع تصویری کتاب نیز می‌تواند برای هنرمندان و پژوهشگران هنری به‌عنوان یک مرجع اصیل محسوب شود و زمینه را برای کارهای خلاقه فراهم کند.

 به پیشنهاد مؤکد دوستان هنرمند و مطلع هنرهای تجسمی، برخی از تصاویر و طراحی نقوش خطی را بزرگ‌تر ارائه دادیم تا بتواند ارزش و اهمیت طراحی نقوش را از نظر هنری بیان کند و تأثیرگذار باشد. طراحان هنرمند توجه خواهند نمود که چگونه تنها در مسجد جامع اصفهان این‌همه تنوع در طراحی حروف و شکل آفرینی تجسمی موجود است.

 تهیه و تدوین و آماده‌سازی این کتاب به‌تنهایی ممکن نبود مگر با همکاری و همراهی همسرم خانم منیژه اسلامبولچی که در بخش ترجمه متون و ویراستاری مطالب نهایت حوصله و دقت را نمودند همچنین فرزندم نگار که در مشاوره‌های هنری، فنی و طراحی رایانه‌ای بیشترین تلاش را نمودند.

 لازم می‌دانم از خانم ناهید حلیمی نیز به‌خاطر همکاری در طراحی و اجرای رایانه‌ای بسیاری از نقوش تشکر کنم از دوستم استاد مطلع دانشگاه هنر اصفهان، آقای مهندس احمد منتظری که اصطلاحات هنرهای سنتی و معماری را اشاره نمودند و آقای محمدعلی کشاورز هنرمند نکته‌سنج که در مشاوره‌های فنی چاپ و شکل‌گیری کتاب نقش مهم ایفا کرده‌اند تشکر می‌نمایم همچنین از آقای عادل محمودی دانشجوی دانشگاه هنر اصفهان که در عکاسی برخی منابع تکمیلی این‌جانب را همراهی کردند، خانم روح‌انگیز صفری‌نژاد دانشجوی دانشکده هنرهای زیبا و خانم زهرا مالکی پور دانشجوی ارشد دانشگاه هنر اصفهان نیز قدردانی می‌نمایم.

 وظیفه خود می‌دانم از روان‌شاد دکتر لطف‌الله هنرپرور به‌خاطر تهیه و تدوین کتاب ارزشمند گنجینه آثار تاریخی اصفهان که قرائت کتیبه‌های مسجد جامع را قبلاً انجام داده‌اند و همچنین از مرحوم مهندس باقر آیت‌الله زاده شیرازی که در زمان سرپرستی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان در سال 1359 فتوکپی برخی نقشه‌های فتوگرامتری مسجد جامع اصفهان را به‌منظور اندازه‌گیری دقیق در اختیار نگارنده قرار دادند به نیکی یاد کنم و شادی روح آن‌ها را از خداوند متعال مسئلت نمایم.

 لازم می‌دانم از آقای نادر قدیانی ناشر محترم که با ذوق و همت خود امکانات فنی و علمی نشر این اثر فرهنگی و هنری را فراهم نمودند صمیمانه قدردانی نمایم.

 تاآن‌جاکه مقدور بوده‌است سعی نموده ام مطالب و منابع تصویری کتاب جامع و بی‌نقص باشد اما نمی‌توان ادعا نمود که این کتاب کمبودی ندارد و از نواقص عاری است. لذا از صاحبان فضل و هنر انتظار دارد نواقص را با نهایت صراحت به نگارنده یادآوری نمایند تا در رفع آن بکوشد.

 از خداوند متعال مسئلت دارم توفیق مشاهده صحیح و دقت در دیدن را به این بنده عنایت فرمایند.

 والله اعلم و هو علیم باحسن الصور

 محمدحسین حلیمی

مرداد 1390