نگارگری ایران در دوره قاجار

نگارگری ایران در دوره‌ی قاجار

پیش‌گفتار 

اصول نقاشی شیوه قاجار ریشه در تکنیک‌ها و مضامین نقاشی ایرانی و نقاشی شیوه فرنگی دارد. نقاشی ایرانی زاییده‌ی فکر و ذهنیت نقاش و برگرفته از شواهد عینی موجود در طبیعت می‌باشد. آثار نقاشی ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی دیده شده‌است. از دوره پیش‌از تاریخ، نقش‌ونگارهای روی سفال‌های (فلات مرکزی ایران، تپه سیلک) و نقاشی‌های دیوارهای غارهای لرستان قابل ذکر هستند.

نقاشی ایرانی در دوره‌های هخامنشی (نقوش دیواری کاخ شوش بنام سربازان جاویدان و نقش‌برجسته‌های تخت‌جمشید) ، اشکانی (نقوش دیوارهای معابد و کاخ‌های کوه خواجه و دورا-اروپوس) ، ساسانی (نقوش دیواری پنج کنت) شرق سمرقند، قلعه دختر انوشیروان، دورا-اروپوس، شوش و نقوش موزاییکی بیشاپور و همچنین نقاشی‌های مانی قابل‌ذکر و تحقیق می‌باشند.

نگارگری ایرانی در دوران اسلامی مکاتب مختلفی را شامل می‌شود که هر یک دارای ویژگی‌های نشأت گرفته از شرایط سیاسی و اجتماعی است؛ این ادوار و مکاتب عبارت‌اند از: 

صدر اسلام (نقاشی‌های دیواری کاخ سبزپوشان نیشابور و دیوارنگاری‌های لشکری بازار) 

سلجوقی (نسخه ورقه و گل شاه با ۷۱ مجلس نقاشی کاشی‌ها و سفالینه‌های منقوش) 

ایلخانی (از آثار این دوره علاوه‌بر کاشی‌ها و سفال‌ها به نسخ مصور این دوره همچون تاریخ طبیعی منافع الحیوان ابن بختیوش، آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، قطعاتی از نسخه جامع‌التواریخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی و شاهنامه دموت می‌توان اشاره کرد) 

آل جلایر (دیوان خواجوی کرمانی با نقاشی‌های جنید) ، آل‌ مظفر (۳ نسخه تاریخ‌دار شاهنامه) آل مظفر (نسخه مصور شاهنامه سال ۷۳۳ هجری قمری) 

دوره‌ی تیموری شامل مکاتب شیراز (نسخه‌های مصور عجایب‌المخلوقات قزوینی و شاهنامه سال ۱۳۷۰ ظفرنامه شرف‌الدین علی یزدی در مکتب هرات) ، بوستان سعدی (۸۵۳ هجری قمری) ، نسخه خمسه نظامی (۸۰ و ۹۹ هجری قمری) گلستان سعدی (۸۳۰ هجری قمری) 

مکتب بخارا (مخزن‌الاسرار ۹۵۲ هجری قمری، بوستان سعدی 956 هجری قمری) 

مکتب تبریز (شاهنامه مجموعه‌ای کور کیان) 

دوره صفوی شامل مکاتب تبریز، قزوین، خراسان (مشهد) ، اصفهان و هند و ایرانی است، این دوره شروع ارتباط ایران با کشورهای اروپایی و تأثیرپذیری هنر و نقاشی ایرانی از نقاشی فرنگی است. به‌همین خاطر در این دوره آرام‌آرام نقاشی با شیوه نقاشی اروپایی آشنا می‌شوند و به‌دنبال آن از اواخر دوره صفوی تا پایان عهد قاجار شاهد کم‌رنگ شدن هویت ایرانی در نقاشی ایرانی در مؤلفه‌های زیر هستیم: 

سوق پیدا کردن نقاشی ایرانی به عالم عین و ماده

ترکیب عناصر ناهمگون مانند لباس‌ها و اشیاء

استفاده از رنگ‌وروغن

استفاده از سایه و روشن و پرسپکتیو (عمق دادن به آثار و دوری و نزدیکی آن‌ها) .

اما در نقاشی‌های مکاتب فوق‌الذکر قبل‌از شروع تأثیرپذیری از نقاشی فرنگی مؤلفه‌های هویت نقاشی ایرانی را می‌توان به اختصار به شرح زیر آورد: 

تأکید بر تخیل و تمثیل و گریز از دنیای عینی و مادی 

گستردگی نور و نماد آن در نقاشی

پرهیز از شبیه‌سازی و گرایش به عالم خیال و تمثیل

پرهیز از حجم سازی، سایه و روشن و پرسپکتیو که ویژگی‌های جهان عینی و مادی است

نادیده گرفتن ترتیب زمانی و هم‌زمان کردن حوادث

از میان بردن بعد مکانی

پیوند نزدیک با مضامین عرفانی و حماسی و مذهبی

پیوند با نسخه‌های خطی در دوره‌های مختلف به‌خصوص شاهنامه فردوسی.

این کتاب به نقاشی ایران در دوره قاجار پرداخته و اهم بحث‌هایی که به آن پرداخته شده‌است و نگارندگان بر آن تأکید داشته‌اند عبارت‌اند از: 

سیر تحول نگارگری ایران از صدر اسلام تا اواخر دوره صفوی

شکل‌گیری نقاشی شیوه قاجاری و شروع نقاشی فرنگی سازی در ایران

تاریخ نقاشی ایران در دوره قاجاریه

مضامین نقاشی در دوره قاجاریه

تکنیک‌های ساختاری-تزیینی نقاشی ایرانی در دوره قاجار 

امید است که این کتاب مورداستفاده پژوهشگران، محققان، دانشجویان و علاقه‌مندان به هنر ایران واقع گردد و اگر کم‌وکاستی در کار دیده می‌شود نگارندگان را با ارائه. نظرها، انتقادات سازنده و دیدگاه‌هایشان مستفیض بدارند.

فهرست کتاب

پیش‌گفتار 8

سیر تحول نگارگری ایران از صدر اسلام تا اواخر صفوی ۱۱

نقاشی فرنگی سازی در ایران (زمینه‌های شکل‌گیری نقاشی قاجاری) ۳۹

علل رایج شدن شیوه فرنگی سازی در ایران ۴۴

ورود هیئت‌های سیاسی و بازرگانی اروپاییان به ایران ۴۴

ورود نقاشان اروپایی به ایران ۴۵

جوست لمپ ۴۵

فیلیپس ون آنجل 45

تعلیم نقاشان ایرانی از نقاشان فرنگی 45

تاریخ نقاشی ایران در دوره قاجاریه ۴۷

تاریخ نقاشی در اوایل دوره قاجار ۴۷

نقاشی و نقاشان عهد فتحعلی شاهی ۴۸

نقاشی ایران در اواسط دوره قاجار ۵۴

نقاشی ایران در اواخر دوره قاجار ۶۳

مضامین نقاشی دوره قاجار ۶۹

نقاشی با مضمون شیوه اروپایی ۶۹

نقاشی رنگ‌وروغن ۷۰

سایه و روشن ۷۱

سرفصل پرسپکتیو ۷۲

عامل مؤثر در شیوع نقاشی فرنگی در ایران ۷۳

ورود هیئت‌های سیاسی و بازرگانی اروپاییان به ایران ۷۳

نقاشی قاجار با مضمون درباری ۷۴

بررسی نقاشی ایران در دوره قاجار و مضمون گل و مرغ ۸۱

تکنیک‌های ساختاری و تزیینی نقاشی ایران در دوره قاجار ۸۷

بررسی نقاشی زیر لاکی ایران در عهد قاجار ۸۷

پیشینه تاریخی نقاشی لاکی در ایران ۸۷

انواع نقاشی‌های لاکی از نظر زمینه 90

فن شناسی نقاشی لاکی با زمینه چوب 90

مواد و وسایل مورد نیاز در نقاشی لاکی ۹۱

قلمدان‌های لاکی ۹۴

تکنیک ساخت قلمدان در عهد قاجاریه ۹۴

انواع قلمدان از دیدگاه تزیینی ۹۵

تفاوت قلمدان‌های عصر صفوی با دوره قاجار ۹۶

انواع قلمدان از نظر اندازه ۹۶

انواع قلمدان از نظر مواد به‌کاررفته در آن ۹۷

جعبه قلمدان و محتویات آن ۹۷

جعبه‌های آرایش لاکی ۹۷

قاب آیینه‌های لاکی دوره قاجار 100

انواع قاب آیینه‌ها از نظر تکنیک تزیینی ۱۰۱

آینه‌های منبت ۱۰۱

قاب آیینه‌های لاکی ۱۰۱

نقاشی چاپ سنگی در ایران ۱۳۰

مصور سازی کتب با چاپ سنگی ۱۰۴

نقاشی‌های چاپ سنگی با مضمون نقاشی‌های سنتی و باستانی ایران ۱۰۶

نقاشی چاپ سنگی با مضمون مذهبی ۱۰۷

نقاشی‌های چاپ سنگی با مضامین عامیانه، شاعران و عاشقان ۱۰۸

نقاشی‌های باسمه‌ای ایران در دوران قاجار ۱۰۸

شیوه و تکنیک ساخت باسمه 109

نقاشی عامیانه بازتاب هویت ایرانی در دوره قاجار ۱۱۲

نقاشی قهوه‌خانه‌ای با مضمون حماسی ۱۱۴

نقاشی قهوه‌خانه‌ای با مضمون مذهبی ۱۱۷

گروه اول شمایل‌هایی از حضرت امیر و خاندانش ۱۱۸

گروه دوم شمایل‌هایی از مراسم محرم و تاسوعا و عاشورا ۱۱۸

نقاشی دیواری ۱۲۱

نقاشی دیواری در دوره‌ی صفوی ۱۲۱

نقاشی پشت شیشه ۱۲۵

مضامین نقاشی پشت شیشه در دوره قاجار ۱۲۶

نقاشی پشت شیشه با مضمون درباری ۱۲۶

کاشی پشت شیشه با مضمون مذهبی ۱۲۶

نقاشی پشت شیشه با مضمون گل و مرغ ۱۲۶

جایگاه نقاشی پشت شیشه ۱۲۷

نقاشی پشت آینه ۱۲۷

کاشی روی آینه ۱۲۷

مراحل کار و شیوه اجرای نقاشی پشت شیشه ۱۲۷

 نتیجه‌گیری ۱۲۸

منابع ۱۳۱