نقاشی گل و مرغ

 منم که دیده به دیدار دوست کردم باز

 چه شکر گویمت ای کارساز بنده نواز

 جایگاه رفیع هنر در زندگی آدمی، موضوعی نو و بدیع نیست آدمیان از اولین روزهای حیات خود در کره‌ی خاکی، هنر را همچون جزئی جدا نشدنی از زندگی خویش دانسته و از آن بهره گرفته‌اند. گاه اندیشه‌های خویش را در قالب آن متجلی ساخته و زمانی طراوت، شادابی و تحرک را به واسطه آن جستجو کرده و هر چه از این قابلیت بیشتر بهره گرفته‌اند، فاصله خویش را با جهل و نادانی و زندگی حیوانی بیشتر ساخته‌اند.

 این وجه به تمایز انسان و حیوان سبب شده‌است تا آنان که از هنر، حظ افزون‌تری برده‌اند، بیشتر از دیگران توسط آدمیان تمجید شوند. اینک نمی‌توان هنر را از در و دیوار زندگی آدمیان جدا کرد؛ زیرا روح و اندیشه آنان نیز با مفاهیم هنری آمیخته است و هر جامعه‌ای که در این جهت ارتقای بیشتری یافته باشد، از روح والای انسانی بالاتری برخوردار است. دراین‌میان، پژوهش در حوزه هنر و ابعاد مختلف آن، یکی از مؤلفه‌های اساسی جوامع پیشرفته است تا به کمک آن، ساختارهای اجتماعی با بهره‌گیری افزون‌تر از هنر، از یک‌سو بتواند تجارب پیشینیان را بازشناسند و ازسوی دیگر، آن را به آیندگان منتقل سازند.

 جامعه ایران با ورود اسلام، هویت دگرگونی می‌یابد و لطافت، ظرافت و نازکی خیال را با اندیشه و فطرت الهی درمی‌آمیزد و بالاترین شاهکارهای هنری را می‌آفریند. چنین مشی و روشی در معماری و کالبدهای شهری متجلی می‌شود و رنگ و رخسار اشیاء و ابزار و حتی پوشش آدمیان را نیز دربر می‌گیرد. ازاین‌رو است که صنایع دستی باهنر می‌آمیزد و فرم‌های هنری بر پارچه‌ها و لباس‌ها خودنمایی می‌کند. در شعر و کلام نیز جلوه‌ای نمادین و به‌یادماندنی می‌یابد و هنر با بندبند اجزا و تک‌تک افعال، اقدامات و حتی اندیشه‌های آدمی عجین می‌شود.

برهمین مبناست که هنر اسلامی، هویت متفاوتی دارد؛ چراکه اندیشه‌های ناب اسلامی، خاستگاهی متفاوت و والا دارد و قرآن به‌عنوان منبع وحی، خود اوج هنر است و هنرآفرین. هرچه روح با اندیشه‌های والای وحیانی آمیخته تر باشد، هنر برگرفته از آن منبع وحیانی نیز، ماندگارتر و تأثیرگذارتر خواهد بود.

 خیال‌انگیز ترین و پرمحتواترین اشعار و شاهکارهای ادبی، آن‌هایی است که بیشتر از مفاهیم قرآنی و الهی بهره گرفته‌اند. بدون شک، در خلق برجسته‌ترین آثاری که به دست آدمیان و برای زیباسازی اماکن مقدس ساخته‌شده، انگیزه‌های درونی حاصل از نگاه قدسی، تأثیر داشته است.

 شناخت این همه ظرایف و دقایق و توسعه و ترویج رویکردهای فنی اجرایی و هنری، کاری است ارزشمند که مراکز پژوهشی توانمند باید در این عرصه فعالیت مداومی داشته باشند. پژوهش‌کده‌ی هنرهای سنتی اسلامی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، با چینین رویکردی به پژوهش در عرصه هنر می‌پردازد و جای خرسندی است که نهادهایی همچون سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان با عنایت به ظرایف علمی و تحقیقاتی مرتبط با فرهنگ، هنر، فناوری و معماری و آثار هویت‌بخش آن، برای تقویت بنیان‌های شهروندی و تأثیر آن بر فرهنگ عمومی در تدوین و انتشار نتایج تحقیقات، اهتمام لازم می‌ورزند همکاری پژوهش‌کده هنرهای سنتی اسلامی و سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان نمونه‌ای از هماهنگی میان نهادهای تحقیقاتی و اجرایی است.

 در پژوهش‌کده هنرهای سنتی اسلامی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، برای دستیابی به راهکارهای عملی بهره‌گیری از هنر و دانش پیشین در دنیای معاصر، طرح‌های پژوهشی بسیاری سازمان‌دهی و انجام می‌شود و با بهره‌گیری از توان علمی متخصصان و صاحب‌نظران و افراد باتجربه، نشست‌های علمی گوناگونی سازمان‌دهی و برگزار می‌شود و حاصل بخشی از آن، اکنون با همکاری و همت شهرداری اصفهان در اختیار علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار می‌گیرد که امیدواریم در سطح جا معه هنری بکار آید و در نظر آنان مقبول افتد و متولیان امر پژوهش در این زمینه را از راهنمایی‌های ارزنده خویش بهره‌مند سازند.

 برای اصفهان گفتن و از اصفهان سرودن، امری نیست که تنها ما ساکنان این شهر بزرگ، به آن تعلق خاطر داشته باشیم. اصفهان شهر دنیاست؛ شهر تمام مردم دنیا. آمدن‌های بسیار سیاحان خارجی درطول سالیانی که از عمر این شهر کهن می‌گذرد و تعلق خاطرشان، از طبیعت به‌واقع بی‌همتایش گرفته تا صنعت و هنر مردمان خردمندش که دست‌مایه خلق آثار ارزشمندی از سفرنامه تا نقاشی و عکس شده، خود گواهی بر این ادعاست. برخی از زیباترین جلوه‌های هنر بومی و دیرینه ایران را می‌توان در آثار هنرمندان صنایع دستی و معماری و شهرسازی اصفهان دید.

 اصفهان در دوران‌هایی چهره رنگین و پرنشاط داشته و بسیار زمان‌ها روزگار ناخوشی به خود دیده اما همیشه اصفهان بوده‌است. چرا که در گذر زمان، جوهر و گوهر خود را ثابت نگه‌داشته و همیشه مثال کامل شهر اسلامی بوده‌است. این شهر با درهم آمیختگی جلوه‌ها و حوزه‌های فرهنگی گوناگون از دین و دنیا و هنر و حرفه و فرهنگ و صنعت، تاریخی برای خود ساخته که می‌تواند آن را مکتب اصفهان یا نهضت هنری اصفهان نامید.

 مروری بر وجوه اصلی هنر اصفهان نشان می‌دهد جمال و جلال هنر دوران اسلامی را با همه ظرافت‌ها و خلق صور پرلطف و ریز نگاشت آن در انواع شاخه‌های هنرهای اسلامی می‌توان در آثار هنرمند اصفهانی دید. روی باطن‌بین و اندیشه اشراقی اسلامی که آفرینش را تجلی‌گاه حق تلقی می‌کند و جهان را در پرتو حسن الهی درمی‌یابد، شهر را محل تجلی این نور الهی می‌داند و معمار ایرانی، این شهر، یعنی اصفهان را در پرتو این نور و برای انعکاس آن ساخته است. هنرمند مسلمان با الهام از آیات وحیانی، صورت‌ها و شکل‌ها و طرح‌ها و نقش‌های ظریفی در شاخه‌های مختلف هنر ایرانی می‌سازد که آن را می‌توان بیان هنرمندانه همان معرفت و هستی‌شناسی قرآنی دانست که عمیقاً استوار بر وحدانیت و حیانیت و حقیقت قرآنی است. بازخوانی این آثار و آشنایی با خالق آن‌ها و روش کارشان دعوت به تعمق برای بازگشت به پیشینه هنر اصفهان است برای ساخت فردایی درخور شهر اسلامی.

 ازهمین رو،سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان به‌عنوان یکی از کوشندگان عرصه فرهنگی شهر، همواره در تلاش بود تا در کنار انجام مأموریت‌های محوله به ثبت و ضبط آثار مکتوب فرهنگی همت گمارد و بتواند نقشی هرچند اندک خود را در پیشبرد اهداف فرهنگی ایران اسلامی ارائه کند. لذا با توجه به فعالیت‌ها و تلاش‌های پژوهش‌کده هنرهای سنتی اسلامی بر آن شدیم تا به جهت حفظ و حراست و تبیین جلوه‌های فرهنگ و هنر و صنعت و بن‌مایه‌های زیست‌بومی شهر، راه مشترکی را طی کنیم و در مکتوب سازی و نشر برخی از این پژوهش‌های ارزشمند، با پژوهش‌کده هنرهای سنتی اسلامی همراه شویم. این همراهی و همکاری، سبب می‌شود این اطلاعات ارزشمند در حوزه هنر و معماری و شهرسازی اصفهان که دانستنش از واجبات زندگی امروزی شهری است، در اختیار مخاطبان بیشتری قرار گیرد و افراد بیشتری را از زیست‌بوم فرهنگی شهر اصفهان آگاهی بخشد. به‌همین خاطر، ساختار و قالب این آثار مکتوب هنری که دربرگیرنده هنرهای بومی و صنایع قدیمی و به‌طورکلی، جلوه‌های فرهنگی شهر اصفهان هست، به‌گونه‌ای موجز و مختصر به زیور طبع آراسته شده‌است. این ساختار کمینه که هم قالب و محتوا را شامل می‌شود موجبات دسترسی بیشتر این مطالب را فراهم می‌آورد که هم می‌تواند شهروندان اصفهانی را شامل شود و هم گردشگران و میهمانان غیر اصفهانی را. امید آن‌که این اهتمام تأمین‌کننده اهداف متولیان امر در راستای تقویت بن‌مایه‌های هویتی شهروندان اصفهانی و بالطبع آگاهی بخشی به ایشان و نیز گردشگران داخلی و خارجی بوده باشد. 

 اثر حاضر که به همت جمعی از نویسندگان به رشته تحریر درآمده است، به موضوعاتی همچون نقش ادبیات عرفانی در نقاشی گل و مرغ دوره‌ی قاجاریه، رقم مسجع از نقاشی گل و مرغ ایرانی و سیر تحول مکتب گل مرغ سازی در نگارگری ایرانی پردازد.

 در این مجال از همه عزیزانی که در راه تألیف و انتشار این کتاب تلاش کرده‌اند قدردانی می‌شود.

 فهرست

 سخن ناشر

 مقدمه پژوهش‌کده‌ی هنرهای سنتی اسلامی

 فصل اول: رقم مسجع از نقاشی گل و مرغ ایرانی

 فصل دوم: نقش ادبیات عرفانی در نقاشی گل و مرغ دوره‌ی قاجار

 فصل سوم: سیر تحول مکتب گل مرغ سازی در نگارگری ایرانی