.png){kind=logo}
اگر لعاب خام را در کوره بپزند و بعد آن را آسیاب کرده و به‌صورت پودر درآورند به آن فریت می‌گویند.
فایده این کار این است که لعاب‌های قلیادار را بدین وسیله می‌توان غیر محلول کرد. دلیل دیگر این کار این است که لعاب خام سربی، سمی است ولی وقتی به‌صورت فریت درآید دیگر سمیت نخواهد داشت.
چون تهیه فریت گران تمام می‌شود سفال سازان بیشتر از لعاب خام استفاده می‌کنند. در بین‌النهرین نیز از مواد بسیار حلال جهت ساخت لعاب استفاده می‌شده‌است.
اشکال مصرف مواد محلول در لعاب این است که:
مواد محلولی مانند کربنات سدیم و پتاسیم قلیایی هستند و پوست را می‌سوزانند.
آب اضافی لعابی که ماده محلول دارد، نمی‌توان دور ریخت زیرا نسبت‌ها تغییر پیدا می‌کنند.
در موقع لعاب زدن مقداری از مواد محلول به بدنه ظرف نفوذ می‌کند و نسبت مواد به‌هم می‌خورد.
در روی دسته و لبه‌های ظرف مواد محلول بیشتر جمع می‌شود و درنتیجه لعاب آن‌جا با سایر نقاط متفاوت می‌شود.
وقتی لعابی که مواد محلول دارد به مدت زیاد نگهداری شود متبلور و سخت می‌گردد و باید دوباره آن را ساییده و نرم کرد.
لعاب هایی که مواد محلول دارند نمی‌توانند به‌صورت خشک نگهداری شوند زیرا رطوبت هوا را جذب کرده و به‌صورت ماده سختی درمی‌آیند که ساییدن و آسیاب کردن آن‌ها بسیار مشکل خواهد بود.
یکی از خصوصیات دیگر فریت این است که مواد گازدار آن خارج شده‌است و در روی ظرف ایجاد ناصافی نمی‌کند. لعاب‌های سربی فریت شده کمتر تحت تأثیر دود زدگی قرار می‌گیرند ولی لعاب‌های خام سربی چنین نیستند.
روش تهیه فریت همانند روش تهیه شیشه است. مواد اولیه را وزن کرده و در کوره می‌ریزند تا به‌صورت شیشه‌ی ذوب‌شده درآید. این مواد مذاب را وقتی‌که داغ است در ظرف بزرگی از آب خالی می‌کنند تا به دانه‌های ریزی تبدیل بشود. سپس این دانه‌ها را آسیاب کرده و به‌صورت لعاب مصرف می‌کنند.
بعضی از لعابها شفاف و بعضی دیگر مات هستند. لعاب‌های شفاف را می‌توان با اضافه کردن اکسید هایی نظیر اکسید روی، کلسیم، باریوم، منیزیم و یا اکسید آلومینیوم به لعاب های مات تبدیل نمود. معمولاً برای مات کردن از دو اکسید یک قلعه و دیگری اکسید زیرکانیوم، استفاده می‌کنیم. این دو ماده در لعاب حل نمی‌شوند بلکه به‌صورت تعلیق باقی می‌مانند. مقدار اکسید قلع در لعاب تقریباً پنج درصد می‌باشد. اضافه کردن یک تا سه درصد آن لعاب را نیمه شفاف می‌کند. مقدار زیرکانیوم تقریباً هفت درصد است.
زیرکانیوم در لعاب هایی که کرم دارند بسیار مناسب اند زیرا اگر این نوع لعابها با اکسید قلع مات شوند تغییر رنگ می‌دهند.
کمی حرارت
افزایش مقدار آلومینا
افزایش مقدار کلسیم و منیزیم در فرمول
افزایش مقدار سیلیس
اضافه کردن اکسید باریوم به مقدار بیش‌از 0.2 مولکول در فرمول.
اکسید آهن در لعاب ایجاد رنگ خرمایی می‌کند. و هر قدر مقدار آن بیشتر باشد تیره‌تر می‌شود.
اکسید آهن خود فلاکس قوی بشمار می‌آید گاهی دو تا سه درصد از آن را برای سیال کردن لعاب بکار می‌برند.
اکسید آهن در لعاب سربی، رنگ خرمایی و در لعاب قلیایی نیز همان رنگ را می‌دهد ولی کمی فرق دارد. اکسید آهن در لعابی که اکسید روی داشته باشد رنگ خفه‌ای به خود می‌گیرد.
در لعاب‌های زرد، آبی، سبز که از اکسید وانادیوم و کبالت و مس به وجود می‌آیند، اگر مقداری اکسید آهن اضافه شود رنگ همه آن‌ها تغییر کرده و به خاکستری متمایل می‌شوند.
اکسید مس از زمان‌های بسیار قدیم در لعاب سازی مورد استفاده بشر بوده و مصری‌ها در حدود سه هزار سال پیش‌از میلاد با اضافه کردن به لعاب قلیایی فیروزه‌ای خوش‌رنگی به وجود می‌آوردند. اکسید مس در لعاب های سربی ایجاد رنگ سبز می‌کند مثلاً مقدار یک درصد سبز کم‌رنگ و دو تا سه درصد سبز پررنگ ایجاد می‌کند. کربنات مس را نیز می‌توان برای ایجاد اکسید مس در لعاب مصرف نمود. اگر مقدار اکسید مس را اضافه کنیم رنگ لعاب سبزتر می‌شود.
این اکسید در لعاب‌های قلیایی ایجاد رنگ فیروزه‌ای می‌کند (رنگ فیروزه‌ای کاشی‌های ایرانی) .
اکسید مس برای لعاب ظرف‌های غذاخوری مناسب نیست زیرا باعث حلالیت سرب در مواد غذایی می‌شود.
اکسید کبالت یکی از مواد قوی رنگ‌کننده لعاب است. مقدار یک درصد آن در لعاب، آبی بسیار پررنگ به وجود می‌آورد. رنگ اکسید کبالت می‌تواند به کمک اکسیدهای دیگری مانند اکسید آهن و روتایل و اکسید منگنز و اکسید نیکل بسیار متنوع شود.
اکسید کروم یکی از اکسید هایی است که رنگ‌های متنوعی می‌دهد. از کروم می‌توان قرمز، زرد، زرد کم‌رنگ، قهوه‌ای و سبز به وجود آورد و این رنگ‌ها بستگی به لعابی دارند که اکسید کروم در آن‌ها مصرف شود. در همه لعاب‌های فاقد اکسید روی و لعاب هایی که خیلی سرب ندارند ایجاد یک نوع سبز می‌نمایند ولی سبزی آن‌ها به قشنگی سبز اکسید مس نیست. در حرارت‌های 950 درجه سربی که مقدار آلومینای آن کم است ممکن است ایجاد رنگ قرمز یا نارنجی کند. در لعاب‌های سربی که مقدار کمی سود دارند مقدار یک درصد آن زرد روشنی ایجاد می‌کند، در این‌جا نیز باید حرارت 950 درجه باشد.
کروم در لعاب هایی که اکسید روی دارند ایجاد رنگ قهوه‌ای می‌نماید. رنگ قهوه‌ای برای زیر رنگی، از مخلوط کردن کروم و اکسید روی به وجود می‌آید اگر اکسید کروم به لعابی که مقداری اکسید قلع دارد اضافه شود قهوه‌ای متمایل به قرمز ایجاد می‌کند و وقتی کروم به‌همراه کبالت در لعاب مصرف شود در حرارت 1250 درجه سبزآبی خوش‌رنگی به وجود می‌آورد.
به‌جای اکسید کروم می‌توان بی کرومات پتاسیم بکار برد ولی بی کرومات پتاسیم محلول بوده و سمی نیز می‌باشد.
اکسید منگنز نسبت‌به کبالت و مس، رنگ‌کننده ضعیفی است و در لعاب‌های سربی و قلیایی تقریباً ایجاد رنگ قهوه‌ای متمایل به بنفش می‌نماید.
اکسید منگنز به‌همراه اکسید آهن در لعاب ایجاد رنگ قشنگی می‌نماید و همراه با اکسید کبالت، بنفش متمایل به قهوه‌ای ایجاد می‌کند.
فرمول اکسید سبز نیکل NiO و فرمول اکسید سیاه نیکل Ni2O3 می‌باشد. اکسید نیکل در لعاب رنگ‌های متنوع ایجاد می‌کند. ولی اکثراً رنگ قهوه‌ای به وجود می‌آورد. مقدار کمتر از یک درصد آن در همه لعابها ایجاد رنگ خاکستری می‌کند. ولی وقتی مقدار آن به دو درصد می‌رسد به رنگ قهوه‌ای متمایل می‌شود.
اکسید نیکل باعث می‌شود که رنگ‌های دیگر به رنگ خاکستری تبدیل شوند. اکسید نیکل خود ماده دیرگداز است و بیشتر باعث مات شدن رنگ می‌شود.
اکسید ونادیوم در لعاب ایجاد رنگ زرد می‌نماید. مقدار آن باید هشت تا ده درصد باشد.
روتایل یک سنگ معدنی است که مقدار زیادی اکسید تیتانیوم دارد. وجود روتایل در لعاب ایجاد رنگ قهوه‌ای می‌نمایند و بیشتر جهت تکسچرت دادن به لعاب مورد استفاده قرار می‌گیرد و سه‌تا پنج درصد آن برای لعاب کافی خواهد بود.
علاوه‌بر ایجاد تکسچر در سطح لعاب باعث ماتی می‌شود. ولی عمل آن در لعاب‌های سربی زیاد مؤثر نیست. روتایل در لعاب هایی که اکسید کبالت و آهن، مس و کروم دارند رنگ‌های خاکستری و خال‌خال درست می‌کند.
ایل مینایت نیز یک سنگ معدنی است که هم آهن و هم تیتانیوم دارد. نتیجه رنگی آن همانند اکسیدهای سیاه آهن است و باعث ایجاد تکسچر در سطح لعاب می‌شود. وقتی دانه‌های آن کمی ریز باشد می‌تواند در سطح لعاب ایجاد تکسچر بخصوصی بنماید، یعنی در روی لعاب لکه‌های ریزی به وجود می‌آورد که دور هر یک را هاله‌ای فراگرفته است. مقدار یک تا سه درصد آن برای این عمل کافی خواهد بود.
وقتی با گل مخلوط شود و به‌صورت دوغاب در روی ظرف نیم خشک کشیده شود بعد از پختن به رنگ تیره خال‌خال درمی‌آید.
کرومات آهن در لعاب ایجاد خاکستری های مختلف می‌نماید و یکی از موادی است که باعث تغییر سایر رنگ‌ها می‌شود.
مقدار ده درصد اورانات سدیم رنگ زرد ایجاد می‌کند. اکسید اورانیوم در لعاب‌های زیاد سرب دار ایجاد رنگ قرمز می‌نماید.
کادمیوم و سلنیوم برای ایجاد رنگ قرمز در لعاب بکار می‌روند و بیشتر به‌صورت سولفید مصرف می‌شوند. ولی بهتر است آن‌ها را به‌صورت ساخته‌شده در بازار خرید ولی کادمیوم و سلنیوم را نباید برای لعاب ظرف غذاخوری مصرف کرد.
اکسید آنتیمون در لعاب‌های سربی ایجاد رنگ زرد می‌نماید.
ترک برداشتن سطح لعاب نتیجه اختلاف درجه انبساط و انقباض لعاب و بدنه ظرف است و عمل ترک خوردن به‌هنگام سرد شدن به وقوع می‌پیوندد.
جدول زیر ضریب انبساطی طولی هر اکسیدی را در یک درجه به‌خوبی نشان می‌دهد.
|
05/0*10-7 |
SiO2 |
|
17/0 |
Al2O3 |
|
66/0 |
B2O3 |
|
32/4 |
Na2O |
|
9/3 |
K2O |
|
06/1 |
PbO |
|
07/0 |
ZnO |
|
63/1 |
CaO |
|
45/0 |
MgO |
|
73/1 |
BaO |
از مشاهده‌ی جدول معلوم می‌شود که سیلیس 80/1 سود مناسب منبسط می‌شود. پس در لعاب اگر مقدار سود زیاد باشد ترک‌خوردگی به وجود می‌آید.
برای رفع این عیب باید:
مقدار سیلیس را زیاد کنیم.
مقدار فلدسپات را کم کنیم.
مقدار سود را کم کنیم.
اکسید بر را زیاد کنیم.
آلومینا را زیاد کنیم.
به‌جای سود از سرب استفاده کنیم. گاهی نیز لازم است به جای اصلاح لعاب گل بدنه را اصلاح کنیم یعنی باید به آن کوارتز اضافه کنیم.
ولی گاهی مدت‌ها پس‌از حرارت در اثر جذب رطوبت توسط گل در لعاب ترک هایی نیز به وجود می‌آید که با آن ترک‌های رطوبتی می‌گویند.
پوسته شدن یکی از عیب‌های مهم لعاب بشمار می‌رود و باید به وسیله کم کردن مقدار سیلیس و اضافه کردن اکسیدهایی که ضریب انبساط آن‌ها زیاد است این عیب را برطرف کنیم. پوسته شدن عکس عمل ترک خوردن است.
موقعی که لعاب ذوب می‌شود ممکن است جاخالی کند و مقداری از بدن ظرف لخت بماند و یا ترک‌های بزرگی شبیه ترک‌های گل خشک‌شده در سطح آن ایجاد شود. شدیدترین حالت آن موقعی است که به‌صورت دانه‌هایی در کف کوره مشاهده شود. علت آن این است که سطح ظرف چرب و یا روغنی بوده‌است. بسیار ریز کردن ذرات لعاب نیز در پیدایش این حالت دخالت دارد. لعاب‌های شفاف و آبدار کمتر دچار چنین عیوبی می‌شوند. اغلب لعاب‌های مات هستند که چنین عیب‌هایی پیدا می‌کنند.
این مورد یکی از معایب بزرگ لعاب محسوب می‌شود و خود چندین علت دارد که یکی از آن‌ها وجود حباب‌های هوا است که در موقع لعاب زدن تشکیل می‌شود. بعضی از لعابها مواد فرار دارند و در موقعی که لعاب ذوب می‌شود به‌صورت گاز بیرون می‌آیند و سوراخ‌های ریزی از خود به‌جا می‌گذارند. لعاب‌های براق کمتر دچار چنین حالتی می‌شوند و بیشتر لعاب‌های مات هستند که چنین عیوبی پیدا می‌کنند. ایجاد سوراخ گاهی در اثر حرارت زیاد و نیز به وجود می‌آید زیرا لعاب ذوب شده شروع به جوش خوردن می‌نماید و درنتیجه سطح سوراخ سوراخ می‌شود.
لعاب‌هایی که اندازه اکسید روی و یا روتایل آن بیشتر از اندازه معمول باشد بیشتر سوراخ سوراخ می‌شود. ایجاد دود در کوره به‌خصوص در اوایل کار باعث می‌شود که کربن زیادی در منافذ ظرف به وجود آید و بعداً در موقع خارج شدن لعاب را سوراخ سوراخ کند.
برای جلوگیری از سوراخ شدن لعاب باید:
مدت زمان حرارت دادن را طولانی کنیم.
لعاب را نازک بزنیم.
مقدار اکسید روی و روتایل را کم کنیم.
فلاکس بیشتری به لعاب بزنیم.
حرارت را کمی بالاتر از آن‌چه لازم است برسانیم.
در مراحل اولیه پخت سعی کنیم در کوره دود به وجود نیاید.
درجه حرارت را هنگامی‌که لعاب ذوب شده مدتی ثابت نگه داریم.
مدت سرد شدن را نیز طولانی کنیم.
اگر در کوره به‌طور ناگهانی دود ایجاد شود لعاب‌های سربی شروع به تاول زدن می‌نمایند. رنگ لعاب، خاکستری و سیاه شده و سطح آن از تاول پر می‌شود. اکسید سرب نسبت به دود بسیار حساس است و در مجاورت دود به‌سرعت احیا می‌شود ولی لعاب‌های فریت شده سربی، کمتر دچار دود زدگی می‌شوند.
اگر لعاب خیلی ضخیم باشد بازهم تاول می‌زند.
بیشتر عیوب لعاب‌های سفالی نتیجه کمی یا زیادی حرارت است. درنتیجه حرارت بیش‌ازحد لعاب بسیار سیال شده و از جداره سرازیر می‌شود و درنتیجه کمی حرارت سطح لعاب زبر و خشن و قابل خراشیدن می‌گردد.
لعاب هایی که ضخامت کمی دارند دارای سطحی زبر و خشن می‌شوند و لعاب هایی که به‌صورت قشر ضخیمی بکار می‌روند ممکن است بریده‌بریده شده، تاول بزنند و یا از جداره سرازیر گردند. قشر لعاب اگر به‌طور یکنواخت روی ظرف قرار نگیرد باعث می‌شود که شکل بدی به خود بگیرد.
در کوره ممکن است مقداری از ظروف در مواقع حرارت فرو بریزد و یا لعاب تعدادی از ظروف روی ظروف دیگر چکه کرده و آن‌ها را لکه‌دار نماید. اکسید کروم اگر در لعاب باشد ممکن است به واسطه خاصیت فرار خود از ظرفی به ظرف دیگر مهاجرت نماید و رنگ آن‌ها را تغییر دهد.
می‌توان هر ظرفی را چندین‌بار در کوره قرار داد و هر بار لعابی جدید به آن زد. لعاب زدن روی ظروف لعابی پخته شده کاری مشکل است ولی با اضافه کردن سولفات منیزیم به لعاب می‌توان قشر قابل ملاحظه‌ای در روی ظروف پخته‌شده لعابی به وجود آورد. طریقه دیگر این است که مقداری اکریلیک به لعاب اضافه کنیم و چندین قشر روی‌هم بزنیم.
هنگامی‌که ظرف هنوز خشک نشده می‌توان با اضافه کردن دو یا سه درصد اکسید آهن یا هر اکسید دیگری به دوغاب گل، قشری بر روی آن به وجود آورد تا پس‌از خشک شدن و کوره رفتن رنگین شود. موادی که در ترکیب دوغاب های رنگی می‌توانند بکار روند عبارت‌اند از: خاک، فلاکس، ماده پرکننده ماده سخت کننده، ماده‌ای مات کننده، ماده‌ی رنگ کننده.
فلاکس در لعاب‌های درجه بالا فلدسپات و در درجه پایین فریت بدون سرب است. مقدار سی درصد سنگ چخماخ نیز برای کم کردن انقباض بکار می‌رود. برای استحکام دوغاب می‌توان از کمی بوراکس استفاده نمود و برای مات کردن نیز زیرکانیوم بکار برد.
بسیاری از ظرف‌های اولیه سفالی با این روش تزیین شده‌اند. امروزه در نطنز نیز بر روی ظرف لایه بخصوص می‌کشند تا نقاشی بر روی آن جلوه بیشتری داشته باشد. در زیر فرمول‌های مختلفی مشاهده می‌شود که جهت پوشش سفال در حالت‌های مختلف مرطوب، خام و پخته بکار می‌رود.
|
|
ظرف مرطوب |
ظرف خام |
ظرف پخته |
|
کائولن |
25 |
15 |
5 |
|
بال کلی |
25 |
15 |
15 |
|
کائولن کلسینه |
- |
20 |
20 |
|
فریت بدون سرب |
15 |
15 |
15 |
|
تالک |
5 |
5 |
15 |
|
سنگ چخماق |
20 |
20 |
20 |
|
زیرکوپاکس |
5 |
5 |
5 |
|
بوراکس |
5 |
5 |
5 |
نقاشی بر روی ظروف می‌تواند به دو صورت انجام شود یکی زیر رنگی و دیگری رو رنگی است. اگر اکسیدی را با مقدار کمی لعاب بی‌رنگ و آب و چسب مخلوط کنیم ماده‌ای مثل آبرنگ به وجود می‌آید که با آن می‌توان بر روی ظروف به وسیله قلم مو نقاشی کرد. حال اگر روی این ظرف را با یک لعاب شیشه‌ای بی‌رنگ بپوشانید پس‌از کوره رفتن این نقوش از زیر لعاب شیشه پیدا می‌شود و حالت قشنگی به خود می‌گیرد. این نوع نقاشی را زیر رنگی می‌گویند.
اکسید آنتی مون.......... 24
سرنگ.......... 48
اکسید.......... 16
نیتر.......... 2
اکسید آهن قرمز.......... 10
اکسید کروم.......... 76
اکسید کبالت.......... 20
دی‌اکسید منگنز.......... 12
اکسید قلع.......... 100
وایتینگ.......... 40
سنگ چخماق.......... 40
فلدسپات.......... 15
کرومات سرب.......... 6
اکسید آهن.......... 30
اکسید کروم سبز.......... 5/28
اکسید روی.......... 72
اکسید کبالت.......... 26
اکسید روی.......... 104
سنگ چخماق.......... 70
نقاشی رو رنگی به دو صورت ممکن است اجرا شود:
در این نوع نقاشی که اروپایی‌ها آن را ماجولیکا می‌نامند ابتدا ظرف با لعاب سفید یا هر لعاب روشن دیگری که کمی مات باشد پوشیده می‌شود و به وسیله قلم مو با لعاب رنگین بر روی آن نقاشی می‌کنند و سپس در کوره می‌گذارند تا پخته شود.
لعاب سفیدی که به‌عنوان زمینه در روی ظرف بکار می‌رود به‌علت این‌که رطوبت قلم را به‌سرعت جذب می‌کند کار نقاشی را مشکل می‌سازد ولی با اضافه کردن شکر به لعاب و یا پاشیدن صمغ عربی بر روی آن می‌توان این عیب را برطرف کرد و به‌راحتی بر روی آن به نقاشی پرداخت.
این نوع نقاشی بسیار ساده است و معمولاً با لعاب هایی که درجه آن‌ها پایین‌تر است نقاشی می‌کنند و در صورت اشتباه می‌توان به‌آسانی آن را پاک و اصلاح نمود. با لعاب‌های 1000 درجه نیز می‌توان بر روی ظروفی که قبلاً لعاب سفید خورده نقاشی نمود. بیشتر ظروف چینی از طریق نقاشی رو رنگی تزیین می‌یابند.
منبع: کتاب لعاب-کاشی-سفال، شروه، انوشفر