.png){kind=logo}
معقل کلمه‌ای است عربی و به معنی دژ- برج و بارویی مستحکم، معنای دیگر معقل از گره زدن زانوی شتر حاصل میشود و در کاشی‌کاری نقوشی که از ترکیب در خانه‌های شطرنجی به شکل مربع و مربع مستطیل و از پیچش قطعات در جوار یک دیگر انجام میشود، حالت گره را تداعی می‌سازد که در نتیجه کلمه معقلی را به وجود آورده است.
هنر معقلی را می‌توان مکمل کارها و تزئیناتی دانست که در انواع نما سازی‌ها و پوشش‌های خارجی و داخلی بکار گرفته میشود.
در قرن چهارم و پنجم هجری برای زیباسازی و نماسازی ساختمان‌ها، از روش تزیینات آجری در رج چینی بناها استفاده می‌شد و اتصال و پیوند یک‌جای نما به بنا، از ویژگی‌های این روش بود. پیوند را در اصطلاح معماری آمود می‌نامند.
با توجه به این اصل و رعایت اصول و ضوابط پیوند نماسازی به اسکلت بنا، مقاومت نما بیشتر خواهد شد.
اما در روش دیگر نماسازی که به‌طور جداگانه و بعد از استخوان‌بندی بنا ساخته میشود، می‌توان طرح‌ها و نقوش جالب‌تری به وجود آورد. به‌طورکلی، بناهای اولیه که بعد از اسلام، یعنی تا قرن سوم و چهارم، ساخته می‌شد فاقد نماسازی بود. ولی بعد از این زمان تزیینات آجری و نما سازی برای بناها به‌سرعت مورد توجه واقع شده‌است.
در این دوران (قرن چهارم و پنجم) بود که نماسازی های آجری در انواع حصیری، جناقی و یا خفته راسته به وجود آمد. قدیمی‌ترین نمونه آن را می‌توان در بنای خرقان قزوین، ساخته‌شده در قرن پنجم هجری، یا بناهای دیگری نظیر آن دید.
ازاین‌پس شکل دادن به نماهای خارجی و پوشش‌های داخلی مورد توجه بوده‌است. به‌کارگیری این روش را می‌توان در بدنه سازی و پوشش گنبد و مناره‌های آجری نظیر میل خسرو گرد سبزوار و میل سلجوقی در دامغان و میل چهل دختران در اصفهان و مناره فیر روز آباد در علی‌آباد کاشمر دید، که با انواع نماسازی های آجری در اشکال و گونه‌های متفاوت خطوط کوفی آجری و نقوش هندسی در «گره» ، همراه با حرکات موزون گل و برگ‌ها، مجموعه تصاویر هماهنگ و حیرت‌انگیزی به وجود آورده است.
به‌طور خلاصه پیدایش معقلی سازی را می‌توان بعد از به وجود آمدن هنر کاشی هفت رنگ و کاربرد آن در پوشش‌های داخلی، و خصوصاً نماسازی های خارجی دانست. زیرا مخارج و زمان تهیه و نصب کاشی هفت‌رنگ به‌مراتب بیش‌از معقلی سازی است.
علاوه‌بر آن کارهای معقلی از کاشی هفت رنگ مقاوم‌تر است. دلیل آن نیز ابعاد کوچک کاشی است. این ابعاد که بیشتر به‌صورت مربع ساخته‌شده باعث کاهش آثار ناشی از تغییرات جوی در کاشی میشود و پدیده‌هایی چون انبساط و انقباض سیل ناشی از این آثار را خنثی یا کم‌اثر می‌کند. از هنر معقلی سازی در بناهای سنتی نهایت استفاده‌شده است به‌طوری‌که به‌تدریج در اغلب بناها به‌جای به‌کارگیری معرق و یا کاشی هفت رنگ در تمام سطوح خارجی و غرفه‌ها و ایوان‌های بنا، از وجود انواع معقل سازی‌ها استفاده‌شده است. از آن جمله بنای سنتی و تاریخی خواجه ربیع در مشهد، ساقه و گنبد امامزاده محمد محروق در نیشابور، گنبد مقبره شیخ صفی‌الدین در اردبیل، گنبد سیدمحمد در شیراز، امامزاده عبدالله در همدان، گنبد مسجد جامع گوهرشاد، همچنین نماسازی های بقعه و گنبد و طاق نماسازی های امامزاده حسین در قزوین و بناهای بسیار دیگری را می‌توان نام برد. یکی از زیباترین آثار در این زمینه، بنای واقع در سمرقند از آثار قرن نهم است که بوسیله «محمد اصفهانی» معمار و هنرمند چیره‌دست ایرانی به اتمام رسیده است.
نماسازی های این بنا، خصوصاً معقل سازی در گنبد فیتیله پیچ در فیتیله پیچ و بهره‌گیری از گونه‌های مختلف معقلی و بنایی در شکلهای گوناگون و گلچین های متنوع، به این بنا عظمت و ویژگی خاصی داده است. هماهنگی بین نقوش و طرح‌های گوناگون به‌کاررفته در این بنا و ارتباط آن‌ها با هم، مجموعه‌ای منسجم و یکدست به وجود آورده است که در حال حاضر یکی از آثار افتخارآمیز معماری ایران بشمار می‌آید.
حرکات معقلی و پیدایش مراحل اولیه آن‌ها را می‌توان در انواع پوشش طاق‌های ضربی در نواحی داخلی بناها و نماسازی های خارجی، در طاق نماها، و یا کار برخی بناها جستجو کرد. برای درک بهتر مطلب با تصاویری از حالت‌های ساده فرش طاق‌نمای آجری و سپس پوشش‌های ساده طاق‌های ضربی شروع کرده ایم تا مقدمه‌ای باشد برای طرح مطالب اصلی یعنی معقلی و مباحث مربوط به آن.
در دیوارسازی بناهای سنتی و ساختمان‌های قدیمی، خصوصاً در حیاط سازی بناهای مسکونی طاق نماسازی از هنرهای بدیع معماری بوده‌است.
معمولاً پس‌از چیدن دست اندازها به‌صورت سرتاسری، سرپایه کشی میشود. تعیین ارتفاع سرپایه کشی نیز به شرایط محیط‌زیست و پاره‌ای خصوصیات اخلاقی و روابط اجتماعی بستگی دارد و اندازه های آن ثابت نیست. بنابراین هر کس اندازه‌ی دلخواه خود را انتخاب می‌کند.
پر کردن متن سر پایه‌های آجری در قدیم به وسیله چینه گذاری و یا رج چینی با خشت خام انجام می‌شد. پس‌از پایان این مرحله، ابتدا روسازی و فرش در نما، سپس عمل سله گذاری صورت می‌گرفت. آنگاه با انجام حالت پیش‌آمدگی، از طریق «هره بستن» و سپس «فرش پالونه» به‌صورت شیب‌دار، کار یک طاق نماسازی تمام می‌شد.
ترسیم ایزومتریک تیغه قناس
1- دست انداز ، 2- سرپایه ، 3- هره ، 4- تیغه قناس ، 5- گلویی ، 6- هره خنچه ایی ، 7- پالونه ، 8- کلاغ پر ، 9- هشت گیره
تیغه قناس
طاق نماسازی را می‌توان در شکلهای گوناگونی ساخت. هر یک از این اشکال دارای قواعد ویژه‌ای است. کلاف‌بندی همه این نما سازی‌ها در انواع طاق نماها که شکل آن در تیغه سازی قناس ملاحظه شد انجام می‌گیرد.
به‌طورکلی تیغه‌ی حصیری برای طاق نماسازی را می‌توان به‌صورت چهار، چهار و یا سه، سه و در مواردی دو، دو انجام داد. اصطلاح چهار، چهار، یعنی بکار بردن «آجر تمامی» درصورتی‌که طول آجر برابر چهار کلفتی (ضخامت) به اضافه ملات خور آن باشد. چنین آجری فقط بنا به سفارش تهیه میشود. (صنایع کاشی خشت آذین از تهیه کنندگان همین مصالح در سطح کشور و جهان است)
حالت حصیری با فرش (سه، سه) با بکار گرفتن آجرهای معمولی بیست سانتی‌متری ایجاد میشود و برای ایجاد شیوه حصیری با فرش دو، دو می‌توان از آجرهای سه قدی کوتاه استفاده کرد. در این حالت، پرت و دورریز مصالح زیاد خواهد شد.
در این نوع تیرها کار ازیک‌طرف و با کلوک (نصفه نیمه آجر) شروع میشود. به‌این‌ترتیب که یک کلوک، یا دو کلوک را بر روی یکدیگر قرار می‌دهند و پس‌از آن با استفاده از یک آجر سه قدی و سپس یک آجر تمامی، عمل تیغه کردن را آغاز می‌کنند پس‌از این مرحله آجر به شکل خفته و سپس به‌صورت راست بکار گرفته میشود و بالاخره با ریسمان کشی و تکرار خفته و راسته، عمل تیغه کردن ادامه می‌یابد.
در این طاق نماسازی با به‌کارگیری کلوک قناس سپس با مفروش کردن تیغه به‌صورت یکنواخت و به شکل رفت‌وبرگشت، کار شروع و انجام میشود. برای فرش تیغه نیز از دو حالت آجر، یعنی هم از حالت کلفتی آجر و هم از حالت تخت آن می‌توان استفاده کرد که در حالت کلفتی از آجر به شکل ایستاده و در حالت تخت از آن به‌صورت خفته استفاده میشود.
به‌طورکلی از تیغه‌های ذکرشده در بالا می‌توان در طاق نماسازی ها استفاده کرد.
بدیهی است که روش کلاف کشی، یعنی ساختن دست‌انداز، سر پایه‌ها، چهار کشی و مواردی نظیر سله گذاری و پالونه سازی، در مجموع این کارها همانند خواهد بود.
استفاده از اشکال ذکر شده تا پیش‌از پیدایش موزاییک و به‌کارگیری آن‌ها برای مفروش ساختن کف حیاط و ایوان و راهروها و شبستان‌ها، همچنین راسته بازار در بازارها و فرش پشت‌بام بناهای سنتی عمومیت بیشتری داشت.
بدیهی است از آجرهای زرد برای تیغه سازی و از آجرهای سبز زرد و یا جوش مسطح برای کف‌پوش ها استفاده می‌شده و میشود در اشکال بعد، انواع تیغه های مذکور و حالت آن‌ها جداگانه بررسی میشود.
فرش راستا
طاق‌های آجری در فرم‌های مختلفی پوشش میشود. هر یک از این پوشش‌ها از اصول و ضوابط خاصی پیروی می‌کند. اما در مواردی نیز جهت ضوابط، ضمن انجام کار عوض میشود.
شکل‌گیری این حالت‌ها به ضرورت آن و به سلیقه سازنده بستگی کامل دارد. به‌طوری‌که می‌توان ضمن اجرای کار، با بهره‌گیری از متن طرح‌های اصلی، طرح‌های متعددی دیگری نیز به وجود آورد. پوشش‌های طاق ضربی به‌صورت خفته راسته، از معمول‌ترین انواع پوشش‌هایی است که در ساختمان‌های آجری در زمانی نه‌چندان دور در زیرزمین‌های نشیمن، حوض‌خانه، راهروها و سرسراها، دکاکین انبارها، آب‌انبارها، اتاق‌های کاروان‌سراها، حجره‌ها، عرق چین‌های رواق‌ها، بین رسمی بندی ها و دور ها و گوش فیل‌های طاق‌های آجری در بازارها و بین دورهای «پاتو پا» در شبستان‌های مساجد و طاق‌نما سازی‌ها و در فرش کف‌ها و یا در بسیاری موارد دیگر از آن استفاده می‌شده و میشود.
طاق خفته راسته نیز در خفت گلویی یا دور عدسی، بنایی میشود. معمولاً طول و عرض دهنه در کلاف آجری گلویی نصف میشود. محاسبه‌ی رج‌ها با رعایت ترتیب کلوک در گوشه‌ها آغاز و با محاسبه نیم لایی رج در وسط طول و عرض ختم میشود.
پوشش طاق در رج های خفته و یا راسته از هر گوش شروع و کار طاق طوری دنبال میشود که در وسط گل سه رجی یا پنج رجی به وجود آید.
علاوه‌بر پوشش خفته راسته از حالت‌های خفته راسته یک‌طرفه، جناقی، حصیری و انواع گل برگردان‌ها نیز در پوشش طاق‌ها و در طاق‌نما سازی‌ها و کف فرش‌ها استفاده میشود.
به‌طوری‌که اشاره شد، پوشش‌های حصیری، جناقی، خفته راسته یک‌طرفه و خفته راسته با گل سه رجی و پنج رجی در وسط طاق، از پوشش‌های معمول مورد استفاده در کارهای آجری است.
در بعضی موارد پوشش خفته راسته، براساس و به سلیقه و مهارت سازنده، در شکلهای گوناگون و متنوع به وجود می‌آید. این نوع پوشش ها شامل انواع خفته راسته و گل برگردان است. در این نوع، پس‌از «لا» چسباندن که حالت قالب را انجام می‌دهد یک دوم طول و عرض مشخص و تعداد گل‌هایی که در یک دوم ابعاد و یا در یک چهارم پوشش می‌توان گنجاند، محاسبه میشود. در چنین موردی، کلوک انتهایی گل می‌تواند پیوند بین دوگل باشد و گل‌های متن را به یکدیگر متصل کند.
در این‌چنین پوشش‌ها، رج های خفته با گل‌ها به یکدیگر پیوند خورده و رجهای راست نیز به‌هم متصل شده و گل‌های دیگری می‌سازد. با به‌کارگیری این نوع محاسبه می‌توان گل‌های وسط را که سه یا پنج و یا هفت رجی هستند، پدید آورد.
بدیهی است در این نوع پوش‌ها رجهای متن بندی خفته با رجهای متن بندی راستی که گل‌های سه و یا پنج و یا هفت رجی در بین آن‌ها ساخته میشود، باید هماهنگی متناسبی با هم داشته باشند تا ترکیب جالبی در مجموع وجود آید. مانند اشکال خفته راسته گل برگردان هفت رجی و قطار کشی گل برگردان که در شکلهای بعدی خواهد آمد.
پوشش‌های طاق می‌تواند از اختلاط دو یا چند نوع کار با یکدیگر به وجود آید. در چنین الواحی اگر از دو رنگ آجر مختلف و متمایز از یکدیگر برای پوشش استفاده شود، حرکات موجود در پوشش، کاملاً واضح و جدا از هم دیده میشود. برای درک بهتر این بحث را با شرح و ترسیم حالت خفته راسته دنبال می‌کنیم.
در این پوشش نیز یک دوم بعد در هر ضلع و یا یک چهارم دهنه پوشش محاسبه میشود. در چنین حالتی کار با کلوک شروع میشود، سپس با انجام رج های راست و به‌دنبال آن رجهای خفته ادامه پیدا می‌کند. تکرار کار در این قسمت با رجهای راست است. ضمناً در همین قسمت است که برگشت رج‌ها به وجود می‌آید.
پس‌از آن طرح انجام‌شده عیناً در گوشه‌ی مقابل تکرار میشود، و در ادامه کار پس‌از سومین حرکت راست از دو طرف دو و نیم گل در دو طرف دهنه محاسبه میشود. با به وجود آمدن دو و نیم گل، زمینه برای به وجود آمدن پوشش حصیری شکل می‌گیرد و پوشش بافت حصیری در رج های راسته و خفته تا نواحی وسط فضا تکرار میشود. بدیهی است موارد ذکر شده مجدداً از دو گوشه دیگر همچنین از دو نیم گل مقابل شروع میشود و به‌این‌ترتیب رج‌ها با ترکیب خفته راسته مانند ضلع مقابل تا نواحی وسط فضا ادامه می‌یابد. فضای باقی‌مانده، خود زمینه‌ای برای پوشش رجهای خفته راسته است.
موارد ذکرشده در نوع حصیری خفته راسته پدیده‌ای است برای ایجاد خفته راسته کمربندی در این نوع نیز محاسبه یک دوم از هر بعد و ضلع موردنظر الزامی است و باید پس‌از شروع کار از گوشه‌ها، با استفاده از آجر تمامی، زمینه را برای نیم گل‌ها به وجود آورد.
پوشش‌های خفته راسته کلوک بند از اختلاط کاشی و آجر ایجاد میشود. در این نوع پوشش‌ها از آجرهای یکدست و یا تیشه داری شده و آب صاف کرده با کلوک‌های کاشی، که به اندازه‌ی ضخامت آجر و به‌صورت مربع تراشیده شده، استفاده میشود.
معمولاً این نوع طاق‌ها در حالت کلافه گلویی و به‌صورت خنچه پوش ساخته میشود. به‌این‌ترتیب که پس‌از مشخص شدن دو محور در فضای موردنظر و محاسبه رج‌ها و تعیین اندازه آجر، شروع کار از گوشه و با کلوک کاشی خواهد بود. سپس آجر در حالت‌های افقی و عمودی به‌صورت خفته ازیک‌طرف و به‌صورت راسته از طرف دیگر نصب می شود. آنگاه بین دو گوشه آجر، خفته و راسته و سپس کلوک قرار می‌گیرد در نصب آجرهای خفته و راسته، نصب کلوک کاشی فیروزه‌ای رنگ بیشتر مورد استفاده است. ادامه کار نیز از دو گوشه تا ناحیه وسط و بالاخره مانند پوشش خفته راسته است. در بعضی موارد رنگ کلوک‌ها یکدست نیست و از رنگ‌های دیگری مانند مشکی و زرد نیز به‌صورت یک‌درمیان استفاده میشود. ضمناً برای کلوک کاشی بیشتر از کاشی نره استفاده میشود.
عمل کلوک بندان را در پوشش‌های خفته راسته می‌توان به‌صورت فرد نیز انجام داد. یعنی پس‌از استفاده از کلوک کاشی در گوشه کار، رجهای راست و سپس رجهای خفته در یکدیگر پیوند شده و از کلوک کاشی دوباره استفاده میشود. در روش خفته راسته کلوک بند زوج، کلوک کاشی رجهای خفته را از رجهای راست جدا می‌کند درصورتی‌که در خفته راسته کلوک بندان، رگ‌ها مانند بافت زنجیر، درگیر در یکدیگر به وجود می‌آید.
به‌طوری‌که قبلاً اشاره شد استفاده از هنر معقلی سازی که اساساً برای تزیینات نما چه در قسمت‌های خارجی و چه در بخش‌های داخلی بناها بکار می‌رود، پس‌از پیدایش هنرهای معرق و کاشی هفت رنگ، در زمان تیموریان عمومیت یافته است. قدیمی‌ترین انواع معقلی تا چندی قبل در بنای مسجد گوهرشاد مشهد که از جمله آثار آن دوره است، وجود داشته و جدیداً بازسازی شده‌است.
کاربرد معقلی در نماسازی بنا به دو علت مورد توجه است:
ضمناً گفتیم که ابعاد کاشی معقلی بسیار کوچک است و از قرار گرفتن آجر و کاشی در کنار هم و در قطعات جدول‌بندی، کار مستقلی شکل می‌گیرد. استفاده از این روش، عمل لعاب پریدن و خرد شدن را در کاشی که در اثر «انقباض و انبساط » ناشی از پذیرش سرما و گرما به وجود می‌آید، کاهش می‌دهد.
این عوامل باعث دوام و مقاومت بیشتر معقلی نسبت به کاشی هفت رنگ میشود. (با استفاده از دانش روز تولید کاشیهای هفت رنگ و معرق با دوام بسیار بالا در تمام شرایط جوی در صنایع کاشی خشت آذین انجام می شود)
شکل کاشی در معقلی براساس خانه‌بندی و جدول‌کشی و به‌طورکلی از حالت‌های شطرنج به وجود می‌آید. اصول شطرنج بندی در زمینه‌های مستقلی به‌صورت مربع و یا لوز مربع است. خطوط مستقیم در معقلی به‌صورت محورهای عمودی و افقی کاربرد فراوان دارد، اما حرکات دیگری مانند خطوط مورب که اکثراً تحت زوایای 45 درجه هستند، نیز وجود دارد که حالت‌های معقلی را به وجود می‌آورد.
در معقلی سازی، محور حرکات به‌ندرت تحت زوایای 30 و 60 درجه بوده اما وجود این محورها تحت این زوایا در پاره‌ای آثار مرتبط با این هنر نیز دیده شده‌است مانند معقلی لوزبندی به‌کاررفته در چهار نبش اسکلت ساعت در صحن اتابکی در بارگاه حضرت معصومه سلام الله علیه.
اندازه‌ی اصلی زمینه معقلی، کلوک است که به‌صورت مربع تراش داده‌شده و دارای ابعاد چهار در چهار سانتی‌متر می‌باشد. اندازه‌های دیگری از معقلی نیز در ابعاد دو و نیم در دو و نیم یا دو در دو سانتی‌متر وجود دارد که از آن‌ها کم‌تر استفاده میشود. مانند گلچین های به‌کاررفته در رسمی بندی هشتی حضرت عبدالعظیم و خط بنایی به‌کاررفته در ضلع شمالی این بارگاه.
دو قدی: اندازه عرض این کاشی برابر بعد یک کلوک و طول آن به اندازه‌ی دو عرض کلوک یعنی چهار در هشت سانتی‌متر است.
سه قدی: کاشی سه قدی دارای طول و اندازه سه‌بعدی کلوک و عرضی به اندازه‌ی یک کلوک یعنی چهار در دوازده سانتی‌متر است. در زمینه‌های معقلی سازی از وجود چهار قدی کم‌تر استفاده میشود. اما برای تبدیل و پیوند گل‌های تکراری و رج چینی در پوشش غلت گنبد از چهار قدیم نیز استفاده میشود.
توجه: چنانچه در معقلی سازی زمینه کار با بند، موردنظر باشد قطعات با بندهای عمودی و افقی ساخته میشود و اندازه بندها بین 6 تا 8 میلی‌متر انتخاب میشود. در چنین حالتی طول دوقدی 8 سانتی‌متر به اندازه‌ی یک ملات خور یعنی 88 میلی‌متر و طول سه قدی 12سانتی‌متر به اندازی دو ملات خور یعنی 136 میلی‌متر خواهد بود.
در معقلی سازی، زمین به دو صورت ساخته میشود.
الف. معقلی سازی بدون درز (بدون بند) : در این حالت قطعات فاقد بند هستند و اجزا پس‌از تراش کامل و تیشه داری دقیق پهلوی یکدیگر نصب می‌گردد.
ب. معقلی سازی با بندهای عمودی و افقی: در این روش اجزا با رعایت بندهای طولی و کور بندها (بندهای افقی) پهلوی یکدیگر قرار گرفته و معقلی به وجود می‌آید. این بندها، به‌صورت تو گرد (مدور) و یا به حالت فتیله (برجسته) در زمین بکار می‌رود که حالت اول بیشتر معمول است.
در محاسبه زمین برای معقلی یا از نقشه‌ها و کارهای ساخته‌شده استفاده میشود یا سازنده براساس تجربه خود اشکال را به وجود می‌آورد. اما به‌طورکلی، برای به وجود آوردن طرح و شکل دادن به زمین موردنظر، مستقیماً از ضوابط به‌کارگرفته‌شده در بناهای سنتی تأثیر می‌گیرن. در بعضی موارد محاسبه معقلی در زمینه برای عرض و طول، درست درمی‌آید و در برخی مواقع که اندازه ای اضافه می‌آید با کم‌وزیاد کردن گل‌ها یا ابعاد قطعات و یا ملات خور بندها، این نقیصه برطرف شده و کار محاسبه به پایان می‌رسد. (این روش را اصطلاحاً خرد کردن کار می‌گویند) . در محاسبه معقلی، ابعاد کار در اشکالی بسیار کوچک بر روی کاغذ شطرنجی پیاده میشود تا با استفاده از خانه شطرنج در ساختن معقلی به‌صورت دستی و یا تخمیر آن، بکار گرفته شود. بدیهی است می‌توان شکل کار و حتی رنگ‌آمیزی کاشی را در یک کادر از جدول‌بندی ترسیم و با استفاده از آن کار معقلی را اجرا کرد.
همان‌طوری‌که گفته شد معقلی به دو صورت ساخته میشود:
ساخت معقلی به شکل دستی: در این حالت پس‌از «سر چهارکه کشی» و «کف کشی» زیر کار متن، دو سر «چهار که» که سر پایه نامیده میشود، «گچ کشی» میشود. این عمل به آن سبب است که اتصال تخمیر با اسکلت به‌خوبی انجام گیرد. امروز از وجود اسپریس ماسه سیمان، که به شکل زبره کامل است، استفاده میشود. پس‌از این مرحله، زمینه برای کار آماده است و قطعات کلوک، دو بعدی و سه‌بعدی که از کاشی نره برای اجزای با لعاب و از خشت برای اجزاء بدون لعاب تراشیده شده‌است، دانه‌دانه به‌صورت شمشه کش و شاقولی و تراز، با رعایت نقش جدول‌بندی شده، یکی بعداز دیگری در حال رج به رج چیده میشود. در این حالت اگر معقلی فاقد بند باشد کار به‌طور ساده انجام میشود. اما درصورتی‌که بند ملات خور برای معقلی موردنظر باشد، پیشبرد کار کند و چیدن رج ها مستلزم وقت فراوان خواهد بود.
تخمیر سازی کاشی معقلی: در چنین مواردی سطح زمین تخمیر، گچ کشی و شیشه کش شده تا سطحی کاملاً هموار و صاف به وجود آید. این پوشش‌های دوار و پوشش گنبدها نیز زمینه تخمیر به شکل دور دار ساخته میشود. پس‌از این مرحله، از روی ترسیم و کاغذ راهنما، زمینه تخمیر گچی جدول‌کشی میشود. سپس با استفاده از جدول نقش، قطعات تراشیده‌شده از کاشی نره بطور معکوس و با قرار گرفتن سطح لعاب‌دار بر سطح قالب تخمیر چیده و دوغاب ریزی میشود. بدیهی است برای تخمیر کردن، باید از حالت آرمه به وسیله میل‌گرد و یا طناب‌های «ساسو» یا «سازو» استفاده کرد تا قطعات تخمیر مسلح شود.
پس‌از دوغاب ریزی پشت قطعات و خود گیری آن‌ها، قطعات در حالت شاقولی و یا دور دار در محل خود نصب شده و فاصله بین تخمیر و سفت‌کاری نیز با دوغاب ریزی مجدد پر میشود.
توجه: درباره قالب‌گیری به‌صورت تخمیر مادگی، نحوه‌ی چیدن و نصب و کنترل آن به وسیله قالب دور دار چوبی برای گنبد و گوش فیل‌ها و زمینه‌های تخت، به‌طور مفصل در قسمت مربوط به اجرای عملی گره و کاشی نره در کتاب گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی بحث شده‌است.
به‌طوری‌که قبلاً گفته شد از هنر معقلی سازی برای نماهای خارجی بسیار استفاده‌شده و میشود معمولاً بعد از ازاره سازی نماها و سر چهارکه کشی آن از معقلی سازی در بین سر پایه‌ها، کتیبه‌ها، پشت بغل ها و بر روی ساقه‌ی گنبدها، همچنین در پوشش گنبدها، در اشکال مختلف به‌صورت انواع گلچین ها و حرکات معقلی و خطوط بنایی، استفاده میشود.
علاوه‌بر این، در پوشش غرفه‌ها و ایوان‌ها به‌صورت ازاره سازی شروع دورها، در پوشش طاق‌ها و گوش‌فیل ها و در رسمی بندی و کاربندی ها، در قطاربندی و برخی طاسی سازی‌ها به‌صورت طاس و نیم طاس و در انواع مقرنس و طاق عرق‌چین زیر دورها و بغل کش آن‌ها، از هنر معقلی سازی استفاده بسیار فراوان میشود. در پوشش طاق‌ها و رواق‌ها و دورهای پاتوپا، همچنین در نمای گلدسته‌ها به‌صورت گل چین و یا خط نیز از این هنر استفاده‌شده است. به‌طورکلی این هنر در نوع و نحوه اجرا و تبدیل گل‌ها به یکدیگر دارای ضوابط و اصول خاصی است که در ترسیم ها به‌طور واضح آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
در معقلی سازی همیشه گل‌های به‌وجودآمده در متن مورد توجه بودند. محاسبه‌ی این گل‌ها، که تلفیقی است از گل‌های سه رجی، پنج رجی و هفت رجی در متن، با به وجود آمدن گل در مرکز کار و در نتیجه کل ترسیم، از گوشه‌های کادر انجام می‌گردد.
به‌این‌ترتیب، از درآمیختن و ترکیب قطعات در یکدیگر و حرکات قطعات بعدی، که بیشتر دو قدی و به‌صورت خفته راسته می‌باشد گل‌های هفت رجی و سپس نه رجی و بالاخره، از به وجود آمدن انواع گل‌ها و با حرکات آن‌ها، طرح‌های گوناگون و معقلی شکل‌گرفته و به وجود می‌آید. به این مناسبت نحوه کار گل‌های مذکور را، که شروع آن از گوشه‌های متن معقلی و ختم آن در مرکز کادر است، مطالعه و بررسی می‌کنیم. برای ایجاد بافت و حرکات و حالات معقلی، چه به‌صورت گلچین ها و چه در حالت‌های خفته راسته و کلاف در یکدیگر، باید به گوشه‌های کار و کادر توجه شود تا یک ربع (یک‌چهارم) از گل در میان سطح کار یعنی مرکز تقارن در محورها به وجود آید.
در بحث محاسبه پوشش خفته راسته در پوشش‌های طاق‌های آجری گفته شد که کار محاسبه اجرای شکل دیگر و ادامه‌ی آن از گوشه‌های کادر و بار ربع گل موردنظر شروع میشود. با جاسازی این ربع گل در چهارگوشه کادر گل کاملی از گلچین موردنظر به وجود می‌آید. شکل
در معقلی سازی نحوه انتخاب رنگ و رنگ‌آمیزی آلات و قطعات بسیار مهم است. چون با جابه‌جا کردن رنگ‌ها و یا از درآمیختن رنگ‌های متفاوت، گلچین های دل‌نشین و بالاخره یک کار مستقلی زیبا به وجود می‌آید.
توجه : در هنر معقلی با استفاده از ترسیم ها می‌توانید دقیقاً شکل موردنظر را بر روی کار اجرایی پیاده کرد و دقیقاً مانند آن، نقشه‌ی مستقلی دلخواه را به وجود آورد.
بدیهی است که حرکات قطعات با کلوک و دو بعدی و سه‌بعدی و از حالت خفته راسته و یا کلاف‌بندی آن‌ها به وجود می‌آید.
در اولین شکل، برای درک بیشتر گل‌های سه رجی در جدول‌بندی به وجود می‌آید. سپس خانه‌های معقلی با ترسیم خطوط قوی مشخص و در نتیجه هر آلت به رنگ لازم رنگ‌آمیزی شده و گل‌ها و حرکات آن‌ها از یکدیگر متمایز میشود.
برای این‌که در اشکال بعدی خانه بندی و جدول‌کشی باعث اختلاط در ترسیم گل‌ها و آلات نشود فقط کلوک بندان و گلچین سه رجی براساس ضوابط اصلی شطرنج بندی شده‌است که برای درک نحوه به وجود آمدن زمینه در شکلهای بعدی از خانه بندی آن‌ها صرف‌نظر میشود.
بحث معقلی احتیاج به توضیح زیاد ندارد چون با توجه به حرکات آلات در هر زمینه از کار معقلی می‌توان نمونه‌های مذکور را دقیقاً ترسیم و رنگ‌آمیزی کرد به این جهت از توضیحات اضافی برای اشکال صرف‌نظر می‌کنیم و فقط به نحوه ترسیم آن‌ها می‌پردازیم.
توجه: برای ترسیم یک کادر معقلی، یک ربع (یک چهارم) از زمینه ترسیم میشود و از برگردان آن به اطراف، یک کادر به وجود می‌آید. (این روش مانند تکرار یک ربع زمینه گره در سه چهارم دیگر آن می‌باشد و با این عمل یک زمینه گره به وجود می‌آید ) . در برخی از ترسیم های معقلی می‌توان با استفاده از یک دوم ربع زمینه که به شکل مثلث است، زمینه‌های بعدی را برگردان کرد و یک کادر معقلی به وجود آورد.
با مراجعه به روش ترسیم در گوشه‌های کادر اشکال که موضوع آن در شکلهای بعدی بررسی خواهد شد، مطالب ذکرشده روشن‌تر فهمیده میشود. در ترسیم های بعدی نیز نمونه‌هایی چند از کارهای مستقلی را در جدول‌بندی خانه‌های شطرنج بررسی می‌کنیم.