.png){kind=logo}
هنر آجر، کاشی و موزاییک هنری اصیل و پیشینه‌ای باستانی دارد. آجر جزو قدیمی‌ترین مواد مصنوعی ساخته بشر در معماری و ساختمان‌سازی است که از خاک رس تشکیل شده‌است و معماری مدرن امروزی نیز به آن متکی می‌باشد. در پروسه تولیدی آجر در زمان‌های قدیم بعد از مهیا کردن خمیر گِل برای فرم گیری آن از قالب‌های چوبی یا قالب‌های فلزی استفاده میکردند. بعد از بیرون آوردن گِل از قالب، خشت حاصل را بر روی زمین قرار می‌دادند تا زیر اشعه خورشید و آفتاب خشک شود. البته در روند پیشرفته و صنعتی تولید انبوه آجر، گِل مهیا شده به‌صورت اتوماتیک داخل پرس مخصوصی وارد می‌گردد و با مکانیزمی هوای داخل گِل کاملاً تخلیه می‌گردد و از دهانه پرس و از میان قالب پیش ساخت گِل با فشار می‌گذرد و در این روند، گل فرم قالب را به خود می‌گیرد و به شکل نواری به ابعاد لازم بیرون می‌آید و وارد مرحله خشک کردن و مرحله پخت در کوره میشود. آجر از کلمه عربی آگر یا آگور می‌باشد که مفهوم گلی پخته شده را میدهد. از آجر خام برای نقش برجسته هنری و تزیین هم استفاده میشود و از آجر همراه با ترکیب قطعات سنگی و کاشی برای تزیینات بناها استفاده می‌گردد و آجرهای نقش‌دار و آجرهای لعاب‌دار نقاشی شده (به‌صورت زیر لعابی و یا رو لعابی) ساخته می‌شوند.
کاشی و موزاییک نیز تاریخی چندین هزارساله دارند و نمونه‌های اولیه کاشی سرامیکی حتی به دوران قبل‌از تاریخ هم می‌رسد و کاشی سازان قدیمی ایرانی آن را هم‌ردیف با جواهرسازی می‌دانستند و زیباترین ترکیب ها و نقوش را در کاشی‌های نفیس با قالب می‌ساختند و زیبایی و هنر کاشی فیروزه‌ای و کاشی قرمز و کاشی سفید را برابر با فیروزه و یاقوت و مروارید می‌دانستند. از کاشی برای تزیین دیوارها، ساختمان‌ها، محوطه‌های اطراف حمام و آشپزخانه، فضای اطراف شومینه و غیره استفاده میشود. کاشی نقش مهمی در هنر معماری مدرن امروزی دارد. موزاییک نیز دارای سیر تاریخی و هنری بوده‌است و در واقع از کنار هم چیدن و وصل کردن قطعات رنگی به واسطه ماده رابط بر سطحی مسطح ساخته میشود. این قطعات می‌تواند شیشه و سفال، مرمر و یا… باشد که قالب‌گیری میشود.(شیوه کاشی معرق ایرانی در واقع همان است که غربیان آنرا موزاییک می نامند)
تاریخ تولید آجر و کاشی و موزاییک به زمان‌های قبل‌از تاریخ می‌رسد که در ساخت آن‌ها از قالب استفاده‌شده است. منشأ اصلی آجر خاک رس می‌باشد و آجر و کاشی و موزاییک را جزو کهن‌ترین ساخته‌های بشری محسوب می‌نمایند. در چندین هزار سال پیش اولین کاشی‌های زمخت و طبیعی از خاک رس و با طرح‌های چهارگوش ساخته میشد و در مقابل نور خورشید خشک می‌گشتند. که طی زمان‌های بعدی کاشی‌ها را در کوره‌های باستانی می‌پختند و باعث مقاوم‌تر و با استحکامتر شدن آن‌ها می‌شدند.
در کاوش‌های باستان‌شناسی بعمل آمده کارگاه‌های آجرسازی به‌طور کامل با ابزار و قالب ها و وسایل کار کشف شده‌است و تقریباً از نظر اصول کار با روش‌های جدید تولید آجر یکسان می‌باشد و البته در ابزارها و وسایل کار تفاوت‌هایی وجود دارد و قالب‌ها و ابزارهای فعلی تکامل یافته‌اند. در مصر باستان خشت خام را در زیر آفتاب قرار می‌دادند تا خشک شود. در آن زمان آجر یکی از اصلی‌ترین مصالح ساختمانی محسوب میشد، آن‌ها بعد از آماده کردن گل، با قالب‌های چوبی خشت می‌زدند و قالب‌گیری میکردند. این آجرها را برای‌آن‌که دچار تغییر اندازه نشود بعضی مواقع با ماسه مخلوط میکردند و بعد قالب‌گیری می‌نمودند و گاهی گِل آجر را با کاه یا خرده کاه‌های که از خرمن‌ها باقی می‌ماند مخلوط میکردند و بعد با قالب‌های چوبی آن‌ها را خشت می‌زدند. قالب‌های چوبی آجر، سبک و ساده‌ای بودند و از بالا و پایین باز بودند و بعد از آن‌که داخل قالب را با گل آماده پر میکردند با فشار دست گل را داخل قالب خوب جاسازی می‌نمودند و بعد از زمان کمی با یک تکان کوچک خشت را از قالب بیرون می‌آوردند. در مصر باستان ساختمان‌سازی با خشت خام انجام می‌گرفت. شکل‌های پایین کاربرد آجر در معماری مصر باستان و ابزارها و مُهرها و قالب آجر را نشان میدهد.
استفاده از آجر در مصر باستان
به‌مرور با شروع دوره رومی‌ها آجر پخته رواج بیشتری پیدا میکند در آن دوران ساختمان‌های سنگی نیز بنا میکردند که هنرمندان معمار و سنگ‌تراش با زیبایی و هنر خاصی سنگ‌های سخت و عظیم را از معادن آسوان مصر خارج میکردند و برش می‌دادند و حمل میکردند که بعضی از آن‌ها دارای وزن بالایی بودند. در دوره هخامنشی نیز از سنگ‌های بزرگ در معماری و حجاری استفاده میکردند که آثار باستانی تخت‌جمشید نشانی از عظمت هنر ایرانیان باستان را نشان میدهد.
در مصر باستان خشت‌ها و آجرها را با لایه‌ای از گل رس به‌هم می‌چسباندند و گاهی از صمغ استفاده میکردند و از ملات‌های دیگر که مخلوطی از گچ و ماسه بوده‌است و بعضی مواقع از سیمان‌های طبیعی که مخلوطی از گل رس و سنگ آهک خرد شده و ماسه کوارتز بود استفاده میکردند.
قالب چوبی خشت زنی آجر
در مصر باستان ساختمان‌های خشتی عظیمی می‌ساختند که دارای پی‌های مرتب و با استحکام زیاد بود و دیوار معابد بسیار قطور بود و از آجرها و خشت‌ها دژهای بلند و با دیوارهای پهن می‌چیدند. ساختمان‌های اهرام دارای قاعده‌های متوازی‌الاضلاع بودند شاید به‌دلیل خنثی کردن انبساط و انقباض خشت‌ها بوده‌است و شهرها در مصر در دوره امپراتوری وسطی دارای دیوارهای خشتی که یک متر ضخامت داشته است بوده‌اند و این اهمیت آجر و نقش قالب در دوران باستان را نشان میدهد. هنر کاشی و موزاییک نیز تاریخ چندین هزارساله دارد که در دوران‌های باستان با استفاده از قالب‌های ساده‌ای انواع کاشی‌های مختلف را قالب‌گیری میکردند که البته زیبایی و ظرافت کاشی‌های امروزی را نداشته است و زمخت و نامنظم بودند. مصریان باستان با پختن کاشی های رسی در کوره، استحکام بیشتری به آن می‌دادند. هنرمندان کاشی‌ساز در سیر تاریخی و تکاملی کاشی و موزاییک با لعاب دادن کاشی‌ها، مقاومت آن‌ها را بیشتر کردند و با رنگدانه‌ها و خلق رنگ‌های جدید بر زیبایی کاشی‌ها می‌افزودند و به این ترتیب خالق هنری زیبا و بدیع در تاریخ شده‌اند که طی قرن‌ها آثار بدیع و درخشان آن‌ها باقی‌مانده است.
روش‌های سنتی تولید کاشی سرامیکی از دوران باستان تاکنون تقریباً دست‌نخورده است ولی با سیر تکاملی تولید کاشی خاک‌های رسی مناسب‌تر، لعاب‌ها و تنوع های پخت و دفعات پخت کاشی باعث تکامل هنر کاشی‌سازی شده‌است.
در دوران‌های مختلف تاریخی، کاربرد هنری قالب در ساخت انواع آجرها و کاشی‌ها و موزاییک بی‌تردید انکارناپذیر می‌باشد. و نقش قالب در سیر تکاملی این هنر مشاهده میشود و فلسفه وجودی قالب را در تاریخ تمدن و هنر بشری تعمیم میدهد. آجرها شاید به‌عنوان قدیمی‌ترین شیء ساخت بشر در ساختمان‌سازی محسوب می‌شوند و کاربرد و استفاده از آن‌ها طی قرون متمادی و در کشورهای مختلف رایج بوده‌است و نقش مهمی در معماری‌های قدیم و امروزی دنیا ایفا کرده است. در حفاری‌های باستان‌شناسی در آپادانای شوش آجرهای مینایی کشف‌شده است که مربوط به دوران هخامنشی می‌باشد و در تخت‌جمشید فارس نیز خشت‌های پخته با لعابی مشابه مینایی یافت شده‌است که هنر والای ایران باستان را نشان میدهد و نقشی قالب در هنر آجر، کاشی موزاییک را نمایان میسازد.
نمایش آجر کاری و جزییات کار بنایی ساختمان در نگاره (ساختن کاخ خورنق) اثر کمال الدین بهزاد
آجر چه در دوران باستان و چه در دوران‌های بعدی و قرون وسطی و حتی امروزه عنصر اصلی ساختمان محسوب میشود و فقط تکنیک‌های تولید آجر تکامل یافته است. رومی‌ها از ابتدا برای فرم دادن گل از قالب‌های چوبی استفاده میکردند و استادکاران رومی با مهرهای قالبی که حکاکی کرده بودند خشت‌های قالب گیری شده را مُهر می‌زدند که امروزه با کشف آثار باستانی، آثار بسیاری به‌دست‌آمده است.
خشت زنی
در تکنولوژی جدید تولید صنعتی آجر و کاشی و موزاییک از روش‌های مدرن و دستگاه‌های پیشرفته و قالب‌های صنعتی و پرس‌های صنعتی مدرن استفاده میشود. و در ۵ مرحله تولید آجر صورت می‌گیرد که عبارت‌اند از:
در مرحله اول خاک رُس به‌عنوان ماده اولیه تهیه میشود. خصلت اصلی خاک رس، خاصیت تفکیک پذیری و مقاومت در برابر آتش و نفوذناپذیری در برابر آب و مقاومت در مقابل تغییرات جوی می‌باشد.
اکثراً خاک خالص، به شکل طبیعی برای تولید آجر موجود نمی‌باشد و ترکیباتی از سنگ‌ها و نمک‌ها و چوب و غیره در لایه‌های خاک وجود دارد که باید توسط دستگاه‌های مخصوصی خرد شوند و خاکی یکدست بدست بیاید. که برای این کار از دستگاه‌های آسیاب دوار استفاده میشود که مواد اولیه را خرد می‌نماید و گاهی از دستگاه‌های بزرگ‌تری بنام آسیاب های بزرگ استفاده میشود.
دستگاه آسیاب بزرگ از یک صفحه مشبک در زیر و دو غلتک سنگین و عظیم فولادی ساخته‌شده است که در حول محوری بر روی صفحه‌ای مشبک می‌چرخند و خاک واردشده به دستگاه را خرد کرده و از سوراخ‌های صفحه به محفظه جمع کن می‌فرستند. در مرحله مهیا کردن برای درجه چسبندگی خاک و خاصیت فرم گیری خمیر گل، متدهای مختلفی بکار برده میشود. در واقع هدف اصلی به‌اصطلاح (ورآمدن خاک) می‌باشد. بعد از آماده شدن خمیر گل که به حد لازم قابلیت چسبندگی پیدا کرده و ورآمده باشد مرحله بعدی آغاز میشود که فرم گیری آجر است. همون‌طور که قبلاً عنوان شد در دوران‌های گذشته و شاید هم‌اکنون در جاهایی گل را در قالب‌های چوبی یا فلزی با دست و یا ابزار خاصی کوبیده و فشار می‌دادند تا فرم قالب را به خود بگیرد و بعد قالب را برمی‌داشتند و خشت فرم گرفته در معرض نور آفتاب و هوای بیرون قرار می‌گرفت تا خشک شود و آجر حاصل از این روش قالب گیری را آجر فشاری می نامند.
در تکنولوژی جدید، گل مهیا شده داخل پرس می‌گردد بعد از آن‌که هوای داخل گل به‌طور کامل تخلیه گردید توسط روش خاصی گل از میان قالب فولادی با فشار عبور میکند که در حین عبور فرم قالب را به خود می‌گیرد و به شکل نواری و با ابعاد لازم بیرون می‌رود.
در تولید صنعتی سفال، گل آماده شده و ورآمده از انبارهای گل توسط ریل‌های متحرک به پرس های پیشرفته منتقل می‌گردد و خمیر گل سفال بعد از هواگیری با فشار بسیار بالایی از دهانه پرس و از میان فرم داخلی قالب می‌گذرد و شکل و فرم قالب را به خود می‌گیرد. این خمیر گل فرم داده‌شده بعد از خارج شدن از قالب توسط دستگاه برش اتوماتیک به اندازه‌های معین بریده می‌شوند و در مرحله بعدی به قسمت خشک‌کن منتقل میشود (به‌صورت اتوماتیک) و از آن‌جا وارد کوره پخت میشود. نکته مهم در این پروسه و قالب گیری آجر آنست که خمیر گل بعد از فرم گیری در مرحله خشت و کوره مقداری از آب موجود در خود را از دست میدهد و دچار تغییرات ابعادی میشود که در طراحی و ساخت قالب آجر این مورد باید بررسی و محاسبه شود.
ماشین‌های فرم گیری آجر سیری تکاملی داشته است. در سال ۱۶۱۰ جان اشریگنون برای فرم دادن آجر از پرس‌های استوانه استفاده کرده‌است و در سال ۱۸۵۴ دانشمندی آلمانی با نام کارل اشلیک ایضاً ماشینی تحت عنوان (پیچ برای اجسام فرم گیر) اختراع نمود که بعدها صنایع سفال با تکامل این ماشین پرس های خلأ دار را اختراع کردند و بعدها پرس‌های بسیار مدرن‌تری به‌کارگرفته شد و همراه آن قالب‌های جدید و فولادی مورد استفاده قرار گرفت. در پروسه تولید آجر بعد از فرم گیری گل (قالب‌گیری آجر) مرحله خشک کردن می‌باشد که در این مرحله گل باید سفت شود و باید مقداری از آب آن گرفته شود. در این مرحله بعد از فرم گیری گل توسط قالب از آن‌جا به‌صورت اتوماتیک به قسمت خشک‌کن حمل میشود و از آن‌جا در مرحله بعدی به کوره برای پخته شدن حمل میشود.
در مرحله خشک کردن، حرارت لازم صرفاً می‌تواند آب فیزیکی را از جرم خشت خارج نماید و آب معدنی خاک یا آب متبلور شده در حرارت‌های بالا خارج میشود و در حرارت پخت کوره، مولکول‌های خاک براثر تغییرات شیمیایی به‌هم نزدیک می‌گردد و بالطبع آجر سخت‌تر و مستحکم‌تری ساخته میشود و قابلیت‌های عالی مانند مقاومت بیشتر خشت در مقابل فشار و کشش و سایر نیروهای مکانیکی و تغییرات آب‌وهوایی کسب می‌نمایند. در مرحله پخت، خشت خشک‌شده، میزان حرارت و زمان آن تابع عوامل زیادی مانند نوع خاکی که آجر را ساخته است و مسائل دیگری می‌باشد. زمان پخت حدود ۱۵ ساعت تا حداکثر ۱۲۰ ساعت می‌باشد و خاک در درجه حرارت پخت مابین ۲۰۰ تا ۷۰۰ درجه سانتی گراد، آب مولکولی خود را از دست میدهد و در حرارت‌های حدود ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ درجه مغزپخت میشود.
در تولید صنعتی سفال و سرامیک، کوره یکی از مهم‌ترین عوامل به شمار می‌آید. کوره‌ها دارای انواع گوناگونی هستند. در کوره حلقه‌ای و کوره زیگزاگ، خشت‌ها به داخل کوره حرکت می‌کنند و به شکل خطی چیده می‌شوند و بعد از بسته شدن درهای کوره با حرارت انتقالی به خشتهایی که به شکل دایره و بیضی و یا زیگزاگ چیده شده اند، آن‌ها به‌مرور پخته می‌شوند و در زمان پخت، خشت‌ها در مکان خود بطور ثابت قرار دارند ولی در کوره‌های تونلی که پیشرفته‌تر هستند بخش‌های حرارت دهی و آتش کوره ثابت هستند و خشت‌ها بر روی سیستم متحرک از زیر آتش می‌گذرند و به‌مرور پخته می‌شوند.
صنعت سفال و سرامیک براساس قطعات پیش‌ساخته ساختمانی استوار شده‌است که این قطعات با قالب‌های گوناگونی قالب‌گیری و تولید می‌شوند و متدهای گوناگونی ابداع شده‌است.
یکی از مواد اصلی و مهم ساختمانی، سیمان می‌باشد که در ساختن بتن بکار برده میشود. بتن را با اضافه کردن آب، مخلوط سیمان و شن و ماسه یا سنگ می‌سازند. بتن تازه مخلوط شده، به حالت خمیری می‌باشد که هر فرم و شکلی را به خود می‌گیرد و به‌سرعت سفت و سختی میشود. بتن توسط دستگاه‌های مخلوط کن بتن حمل میشود. که این دستگاه‌ها شامل یک محفظه گردان بزرگ می‌باشد که مواد بتن را با هم مخلوط می‌نماید. این بتن در قالب‌های چوبی و یا فلزی ریخته میشود و امکان دارد برای ساخت قطعات پیش‌ساخته قالب‌گیری شود. در روش‌های بتن‌ریزی اغلب از میله گرد‌های فولادی داخل قالب استفاده میشود که بتن در آن ریخته میشود و قالب‌گیری می‌گردد تا استحکام و قدرت لازم در مقابل کشش و گسست به وجود بیاید زیرا بتن به تنهایی در مقابل نیروهای فشاری مقاوم است.
تاریخ کاشی و موزاییک سازی با قالب پیشینه‌ای چندین هزار ساله دارد. هنر کاشیکاری در دوران اسلامی به پیشرفت‌های چشمگیری نائل آمده‌است. که از آن‌ها برای پوشش و زیبایی در گنبدها، مغازه‌ها و طاق‌ها استفاده میشدهاست. کاشی از زمان‌های قدیم در ایران به دو صورت ساخته می‌شده است که عبارت است از:
که کاشی‌های هفت‌رنگ توسط قالب قالب‌گیری میشدهاست. و بعد در کوره پخته شده و روی آن را لعاب سفید می‌دادند و دوباره در کوره می‌گذاشتند و در مرحله بعد طرح‌هایی را که می‌خواستند به روی کاشی انتقال می‌دادند و بعد با لعاب‌های رنگی آن را رنگ‌آمیزی میکردند و دوباره در کوره می‌پختند. در کاشی‌های معرق بعد از قالب‌گیری کاشی‌های رنگی اشکال و طرح‌های لازم را به روش معرق‌کاری و با تیشه و قلم برش می‌دادند و اشکالی که از کاشی‌های تراشیده شده بوجود آمده بود را در کنار هم قرار می دادند و نقوشی بسیار زیبا و هنرمندانه خلق میکردند که اوج هنر کاشی و موزاییک را نشان میدهد.
آجرهای نقش‌دار یکی از زیباترین هنرهای ایرانی محسوب میشود که امروزه نمود کمتری دارد. هنرمندان آجرساز برای ساختن آن‌ها نقش‌هایی را در کف قالب‌ها به وجود می‌آوردند و با خشت زدن آجر شکل نقش‌ها بر خشت‌ها می‌افتاد از این آجرها در جاهای به‌عنوان تزیین استفاده میکردند که عبارت بوده‌است از:
سقف ایوان‌ها و رواق‌ها
به شکل حاشیه‌ای در سردر منازل
در لب و کنگره‌ی بام ساختمان‌ها
در سردر منازل و ساختمان‌ها و مساجد
آجرهای نقش داری که نقوش آن با قالب های نقش دار ایجاد شده است
این آجرها به شکل‌های گوناگون طراحی و ساخته میشدهاست. گاهی یک نقشه کامل را در یک آجر ایجاد میکردند. در مورد دوم چهار عدد آجر را کنار هم می‌گذاشتند و یک نقشه جدید به وجود می‌آوردند که هر آجر یک چهارم از نقشِ کل بود و در حالت سوم طرحی مثل گل و بوته را در چندین آجر نقش می‌بستند. آجرهای نقش‌دار به دو شکل قالب‌گیری خشت خام و پختن آن و یا به شکل تراش و کنده‌کاری آجرهای پخته طراحی و ساخته می‌شده است و این هنرها، زیبایی سردر منازل، مساجد، بازارچه‌ها و معابر را تأمین می‌کرده است و نوعی تزیین در بنّایی و معماری قدیم ایران محسوب می‌شده است که طرح‌های از آجرهای نقش‌دار را در تصاویر بعدی ملاحظه می‌کنید.
در سیر تکاملی معماری آجر، کاشی موزاییک یکی از اصلی‌ترین مصالح ساختمانی همراه با سیمان بوده‌اند. آجرها از رس های مخصوصی ساخته می‌شدند که ابتدا خاک رس نرم را تبدیل به خشت میکردند (قالب‌گیری می‌نمودند) بعد با حرارت دادن آن‌ها را فشرده و محکم می‌کردم قبل‌از آن‌که آجرها در کوره پخته شوند آن‌ها را در جریان هوای گرم خشک میکردند و بعد از پخته شدن در کوره مورد استفاده قرار می‌دادند. آجرها در معماری همراه با سیمان، دیوارهایی با استحکام و مقاومی را به وجود می‌آوردند.
ترقی و شکفتگی هنر معماری در دوران رومیان شکل تازه‌ای گرفته است و امپراتوری روم باستان در همه‌جا شهرها و جاده‌ها را به وجود می‌آورده است. ساختمان‌های ۴ تا ۵ طبقه زیبا و مجاری فاضلاب و لوله‌کشی آب شهر روم را در آن دوران به‌عنوان یکی از شهرهای مهم مطرح میکند. معماران رومی برای ساختن ساختمان‌ها و عمارات از سنگ تراش داده و آجر پخته استفاده میکردند و برای اتصال آن‌ها نوعی سیمان که از مخلوط کردن آهک و شن و خرده‌های سفال ساخته میشد بکار می‌بردند که باعث استحکام ساختمان‌ها و معابد و کاخ‌های رومی میشد که بعضی از آن‌ها هنوز هم بعد از قرن‌ها دارای استحکام بالایی می‌باشد. در آن دوران به‌مرور روش‌های طاق زدن، گنبدسازی و سقف‌های نیم دایره‌ای رواج بیشتری پیدا می‌کرد.
برای ساختن گنبدها مثل معماری مدرن بتن می‌ریختند و برای شکل‌گیری بتن از قالب‌های چوبی استفاده میکردند و کاخ‌های زیبایی را که اوج هنر معماری آن دوران می‌باشد بنا نهادند. در قرون وسطی بناهای عظیم و کلیساهای بزرگ مانند کلیسای نوتردام هنر معماری قرون وسطی را نمایان میسازد. هنر معماری در ایران در دوران هخامنشیان با ساختن کاخ تخت‌جمشید به اوج خود رسیده است. در دوران اشکانیان هنر معماری و کاربرد آجر، کاشی موزاییک ماهیت ملی داشت و هنرمندان اشکانی، نقش‌های برجسته و بی‌روح و گاهی صورت‌های آدمیان را بر قالب سنگ‌های دیواری به فاصله‌های متناوب حکاکی میکردند. در دوره اشکانیان هنر معماری به شکل طاق گهواره‌ای و قوس و رگ‌چین سنگ و برجسته‌کاری تزیینی و در مواقعی ستون‌سازی به شکل توکار بوده‌است و آن‌ها برای ساختن خانه‌ها، ایوان‌ها را مأمور کردند در دوران ساسانیان هنر معماری در ساختن عمارات و احداث آتشکده ها و بناهای عظیم ادامه پیدا کرده‌است. و آن‌ها در علوم دیگر و هنر فلزکاری به اوج کمال رسیده بودند و با ضرب قالبی و نقش برجسته سکه‌ها و ظروف فلزی و ساختن انواع سینی های زیبا و ظروف با نقش‌های برجسته متنوع و بسیار ظریف مهارت فنی خود را نمایان می‌ساختند که با شروع دوران اسلامی، هنر معماری و استفاده از آجرها، کاشی‌های رنگارنگ زیبا و موزاییک‌های بی‌نظیر اثری ژرف بر معماری ایران گذاشت. آجرهای مینایی و کاشی‌های مهری در تزیین ساختمان‌ها و مساجد بکار برده میشد. برای ساختن کاشی‌های مهری جای نقاشی و رنگ‌آمیزی کاشی روی لعاب کف قالب را به‌صورت نقشه و طرح برجسته حکاکی میکردند و بعد از ریختن گل یا دوغاب کاشی در قالب شکل و نقش کف قالب روی سطح زیرین کاشی نقش می‌بست. هنر معماری و بالاخص کاشیکاری در دوران اسلامی به بالاترین مراحل هنری رسیده بود. کاشیکاری گنبدها، مغازه‌ها یا طاق‌ها و معرق‌کاری و کاشی‌های هفت رنگ ایرانی زیبایی و صلابت هنر اسلامی را نشان میدهد. مبنای هنر معماری اسلامی بر سه اصل انسان، معماری و عالم هستی متکی می‌باشد که هنر معماری را از مسجد تا عمارات و ساختمان‌های شهری تعمیم میدهد و دیدگاه اسلامی کلیت معماری را در بر می‌گیرد و عناصر مهمی مانند فضا، رنگ، نور، شکل و ماده که تشکیل‌دهنده فن معماری اند از آن سرچشمه می‌گیرند. هنر معماری در ایران تاریخ 6000 ساله دارد که هنر شکل‌های ساده با آرایش‌های غنی و ماهیت عاطفی دارد اولین خشت‌ها و آجرها اگرچه در آفتاب خشک می‌شدند ولی وقتی در ساختمان‌ها به‌کار می رفتند مصالح ساختمانی بادوامی را به وجود می‌آوردند و گاهی سنگ و چوب نیز بکار برده میشد. ساختمان‌های آن دوران فاقد نماهای تیز و گوشه‌دار است. به‌مرور طی قرن‌ها روش‌های معماری و ساختمانی همراه با تغییر مصالح تغییر پیدا کرد دامنه این دگرگونی از ساختمان‌های کوچک مسکونی تا عمارات و بناهای مهم مانند گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان بوده‌است. بعضی از عناصر طراحی در معماری ایران تا 3000 سال هم ادامه پیدا کرد است که گرایش و نمایش عظمت و به‌کارگیری هوشمندانه شکل‌های ساده و حجیم و زیبایی خیره‌کننده هنر تزیین و کاربرد آجر، کاشی و موزاییک در هنر معماری و ایجاد سردردهایی با طاقی بلند در فرورفتگی دیوارها و ستون‌هایی که دارای سرستون‌های خاصی هستند و تالارها که در دوران هخامنشی دیده میشود و در معابد ساسانی و در دوران اسلامی به‌عنوان ایوان مساجد و ایوان کاخ‌ها و عمارات بزرگ بکار می‌رود در سیر تکاملی هنر معماری، آجر، کاشی و موزاییک نقش واحدی را ایفا می‌نمایند. در معماری اسلامی، حجم و نمای اکثر بناها ساده می‌باشد و از دور یک نوع آرامش روحی و اطمینان قلبی را به وجود می‌آورد و درضمن دارای تزیین و زیبایی خاصی هستند مانند رنگ‌آمیزی و لعاب کاری کاشی های زیبا در شهر مشهد مقدس و مسجد گوهرشاد که دارای هماهنگی دل‌انگیز و زیبایی هستند و عظمت و مهارت هنر کاشی سازان ایرانی را نشان میدهد.
در هنر معماری اسلامی مسجد اصیل‌ترین آفریده‌ی معماری اسلامی محسوب میشود که ماهیت معنوی و ایمانی آن فراتر از ماهیت فیزیکی آن می‌باشد که مجموعه‌ای ساختمانی از شبستان و محراب و مناره ها که در قالب مفاهیم اسلامی طراحی و ساخته می‌شوند که با معماری آجری بنا میشود. شیوه‌های تزیین در معماری دوران اسلامی دارای تنوع چشمگیری است. از معرق‌کاری و کاربرد هنری کاشی گرفته تا چوب‌کاری و کنده‌کاری آن مانند مسجد الاقصی که قاب بندی های چوبی در دیوارها با زیبایی خاصی نصب شده‌اند. در معماری اسلامی از سنگ حجاری شده نیز بهره می‌بردند و از شیشه در رنگ‌های گوناگون استفاده میکردند و حجاری و گچ‌بری و چوب و منبت‌کاری در تزیین بکار می‌رفته است که برای گچ‌بری از قالب‌های خاص استفاده میکردند. که چند عدد از این قالب‌های باستانی در موزه متروپولیتن نیویورک موجود است. اکثر طرح‌های تزیینی در دوران اسلامی قالب‌گیری می‌شده‌اند.
در دوران سلجوقی گچ‌بری جزو تزیینات هنر معماری اسلامی محسوب می‌شده و گاهی این کار را به‌قدری برجسته انجام می‌دادند که شکل هنر مجسمه‌سازی را می‌گرفت که از تکنیک قالب‌گیری استفاده میکردند و بعد شکل‌های برجسته را در یک ردیف دیوار قرار می‌دادند. اسلوب معماری دوره سلجوقی بر پایه آجر و کاشی استوار بوده‌است. در دوران حکومت ممالک که دوران درخشان هنر معماری اسلامی در مصر و سوریه است در قاهره مساجد و مدارس و مقبره‌های زیادی ساخته‌شده است که قسمت خارج و داخل این بناها دارای اشکالی زیبا و تزیینات کاشیکاری شده و آجری زیبا بوده‌است و برای تزیین داخل مساجد و مدارس از سنگ‌های مرمر موزاییکی شده استفاده شده‌است. امروزه در سیر تکامل هنر معماری، آجر و کاشی و موزاییک نقش مهمی ایفا می‌کنند که الگوهای معماری با ترکیب عناصر و عوامل و حالت‌های مختلف ایجاد میشود. معماری امروزین بیشتر در جستجوی نوآوری‌ها و بکارگیری تکنولوژی نوین در این رشته می‌باشد که می‌تواند با الهام گرفتن از فرهنگ اسلامی و ایرانی و با تکیه بر تحول و تکامل و بهره‌گیری از سیستم‌های رایانه‌ای به پیشرفت‌های چشمگیری نائل شود و هماهنگ با معماری و سنتی ایران که از باارزش‌ترین میراث‌های فرهنگی دنیا است حرکت نماید. سیمان و بتن در کنار آجر، کاشی و موزاییک و مصالح ساختمانی دیگر از مهم‌ترین مواد ساختمانی دنیا محسوب می‌شوند. بتن هم با اضافه کردن آب به مخلوط سیمان، شن و ماسه یا سنگ ساخته میشود سیمان نیز عبارت از یک گرد نرم خاکستری‌رنگ است که از اختلاط سنگ آهک، گل رس و سایر مواد دیگر ساخته میشود. بتن را در قالب‌های چوبی می‌ریزند و امکان دارد که به‌صورت پیش‌ساخته در ساختمان‌ها استفاده شود. روش پیش سازی از دوران‌های گذشته جزو روش‌های ساختمان‌سازی و معماری بوده است که امروزه روش پیش سازی مصالح و اجزای ساختمانی نیاز به فرآیندهای صنعتی در کارخانه‌ها دارد که امکانات قالب‌گیری و قالب‌سازی را داشته باشند و سیستم‌های آزمایشی و بازبینی قطعات ساخته‌شده را دارا باشند. از دورانی که بتن در معماری و ساختمان‌سازی به‌کارگرفته شد هنر قالب‌بندی مکمل آن گشت و فرایند علمی ساخت دقیق بتن و عمل‌آوری آن و پروسه قالب‌سازی و قالب‌بندی بتن در شکل ها و مقاطع مختلف ایجاد شد و نقش قالب و فلسفه ساختاری آن در هنر معماری را بیشتر نمایان ساخت و کاربرد قطعات قالب‌گیری شده بتن در کارهای ساختمانی و عمومی مصارف سازه‌ای و غیر سازه‌ای و سبک و سنگین با شکل ها و مقاطع گوناگون بیشتر گشت و در ضمن موزاییک‌های صنعتی که در ابعاد و اشکال گوناگون قالب‌گیری شده‌است نقش مهمی در تکامل هنر معماری ایفا کرده است.
پروسه کاربردی قالب در کاشی‌های سرامیکی به گذشته‌های بسیار دور و سده‌های چهارم و پنجم پیش‌از میلاد می‌رسد که انواع کاشی های معمولی و کاشی‌هایی با نقش برجسته که دارای تزیین می‌باشد را در بر می‌گیرد.
این نقوش کاشی‌ها به‌طور مستقیم روی قالب‌ها قالب گیری شده‌است و این کار توسط قالب مادگی (ماتریس قالب) در آن دوران صورت می‌گرفته است در طی دوران‌های تاریخی، کاشی‌های سرامیکی در یونان باستان، مصر باستان و بین‌النهرین و ایران باستان و چین باستان قالب گیری شده‌است. در پروسه کاربردی قالب کاشی در دوران باستان ابتدا قالب کاشی را می‌ساختند بعد در مواردی داخل قالب را با سنبه هایی که دارای نقوش برجسته بود نقش می‌زدند و گل لازم برای ساختن کاشی را در قالب می‌ریختند و کاشی به‌مرور شکل اصلی خود را پیدا می‌کرد و بعد از خارج کردن کاشی‌ها از قالب مرحله پخت و لعاب دهی آن را انجام می‌دادند. ایرانیان باستان با هنر کاشی‌سازی آشنا بودند و برای زیبایی و استحکام آن لعاب بکار می‌بردند که رنگ کاشی‌های لعابی ایران و نقش‌های روی آن، از نظر زیبایی و درخشش خیره‌کننده است و تبلور هنر کاشی‌سازی ایرانی بعدها در کاشیکاری گنبدهای مساجد، حمام‌ها و عمارات نمایان شده‌است. در دوران سلجوقیان کاشی‌های زیبایی برای تزیین دیوارها و محراب مساجد بکار برده می‌شده است و با تغییرات زیبا و کتیبه‌ها و اشکال مختلف تزیین می‌شده است. که از روش‌های قالب‌گیری، حکاکی، نقاشی زیر لعابی استفاده میکردند، شهر کاشان یکی از مراکز اصلی سفال‌سازی و کاشی‌سازی بوده‌است که کلمه کاشی از آن گرفته شده‌است که از شاهکارهای آن محراب مسجد میدان شهر کاشان است که هم‌اکنون در موزه برلین و در مجموعه‌ی هنر اسلامی نگه‌داری میشود.
هنرمندان کاشی ساز کاشانی برای ساخت و تزیین نقش برجسته کاشی‌ها از قالب‌های چوبی استفاده میکردند و اشکال تزیینی به رنگ آبی فیروزه‌ای که صاف و بعضی مواقع برجسته نقاشی میکردند که در قرن هفتم و هشتم هجری استفاده می‌شده است برای ساخت کاشی های مُهری به‌جای نقاشی و رنگ‌آمیزی، روی لعاب کف قالب را حکاکی میکردند و نقوش ایجاد می‌نمودند و بعد از ریختن گل یا دوغاب کاشی در قالب، فرم و نقش قالب روی سطح کاشی‌ها ایجاد میشد و نقش قالب در هنر کاشی را نمایان می‌ساخت.
در قرن سیزدهم تا آخر قرن چهاردهم کاشی‌های جلا دار را برای تزیین عمارات، مساجد و مقابر بکار می‌بردند. که این کاشی‌ها به شکل ستاره‌ای شکل و صلیبی و برخی مستطیل‌شکل بودند که از قالب‌های مختلفی برای قالب‌گیری آن‌ها استفاده می‌شده است که طرح‌هایی از آن‌ها در موزه متروپولیتن موجود است. در کاشی‌های مطلا، قسمت طلایی کاشی‌ها با طلای مایع رنگ شده‌است و از برگ طلا استفاده‌شده است و برگ نازک ورقه‌ای طلا را به قطعات و شکل‌های کوچک و لازم می‌بریدند و بر روی زمینه نقش کاشی می‌چسباندند و بعد صیقلی و پرداخت میکردند. در دوران‌های تاریخی بعدی نیز از قالب چوبی برای ساختن کاشی استفاده میکردند و گل را در قالب چوبی قرار می‌دادند و اضافه‌های آن را می‌بریدند و با یک ضربه به آن از قالب خارج میکردند بعد از آن‌که کاشی قالب‌گیری شده کمی شکل گرفت و سفت شد آن را در یک قالب فلزی که دارای در بوده‌است می‌گذاشتند و برای‌آن‌که گل به قالب نچسبد به آن (سطح قالب فلزی کاشی) روغن مایع یا نفت می‌مالیدند و بعد در قالب را می‌بستند و با پتک ضرباتی به آن می‌زدند تا گل کاشی پرس و فشرده شود و شکل و فرم قالب را به‌طور دقیق به خود بگیرد و بعد آن را از قالب بیرون می‌آوردند و خشک میکردند و کاشی‌های نقش برجسته را با قالب‌های گچی قالب گیری میکردند؛ کاشی‌های هفت رنگ را در کوره قرار می‌دادند و می‌پختند بعد پوشش روی آن را لعاب سفید می‌دادند و دوباره در کوره قرار می‌دادند و بعد نقش‌ها و طرح‌ها را به کاشی‌ها انتقال می‌دادند. و با قلم مو و یا لعاب‌های رنگی آن‌ها را نقاشی و رنگ‌آمیزی میکردند و دوباره در کوره قرار می‌دادند تا پخته شود.
هنرمندان کاشی‌ساز ایرانی هنر کاشی‌سازی را مانند هنر جواهرسازی می‌دانستند و ظرافت و زیبایی و جلوه درخشندگی کاشی را با جواهرات مقایسه میکردند.
در روش سنتی هنر کاشی‌سازی، بعد از قالب‌گیری کاشی و پخت آن مرحله تزیین و طراحی و نقاشی کاشی انجام می‌گیرد که طراحی صحیح و ترکیب درست خطوط و گره‌ها بسیار مهم است و طرح کاشی در کاغذ رسم میشود و شماره‌گذاری می‌گردد و هر نقش یا گل یا بوته شماره‌ای خاص خود را دارد و در مرحله بعد تعیین رنگ‌ها و هماهنگی کاشی‌های رنگین می‌باشد که ترکیب رنگی زیبایی را به وجود می‌آورد، و بعد طرح‌های کاغذی آماده شده بر روی کاشی‌های سالم و پخته‌شده چسبانده میشود، در مرحله لب زدگی، کاشی‌های سالم بریده و تکه‌تکه می‌گردد و در مرحله بعدی که گِل بُردگی نامیده میشود خطوط نقاشی روی کاشی‌ها با تیشه‌های ظریف و سوهان نمایان‌تر می‌گردد و در مرحله پنجم کاشی‌های گِل بُرده شده سوهان زده میشود و این کار با دقت و حوصله و ظرافت انجام می‌گیرد و مرحله ششم عمل تخم‌گذاری کاشی است و هنرمند کاشی‌ساز براساس طرحی کلی که دارد قطعات کاشی را در دل هم جای میدهد و نقش‌هایی مانند غنچه گلی را میان برگ‌ها نمایان میسازد و در مرحله هفتم قطعات جدا از هم که در مرحله تخم گذاری ترکیب گشته‌اند براساس طرح کلی نقش کنار هم قرار میدهند و بعد مرحله چیدن و چفت و جذب کردن می‌باشد که تکه‌های کاشی متصل شده به‌هم را در یک قطعه گچی یک‌متری یا چندمتری سوار می‌نمایند که این کار بر اساس طرح کلی نقش کاشیکاری شده و شماره‌ها و نشان‌ها انجام می‌پذیرد. آثار و نقش و نگارهای هنر کاشیکاری سنتی از دوران‌های گذشته تاکنون همچون نگین درخشانی در آیینه هنر سفال و کاشی ایران می‌درخشد که زیبایی و اوج این هنر در کاشیکاری مساجد، گنبدها و عمارات ها نمایان می‌باشد.
برای قالب زدن کاشی ابتدا باید گِل را به حد لازم ورز داد سپس آن را با دست طبق حدود فرم قالب شکل داده و داخل قالب قرار داده شود و با فشار انگشتان گل را در قالب نشانده و با ابزار سیمی چند عدد شیار در پشت کاشی ایجاد کنند این کار باعث میشود کاشی در حین قالب‌گیری تاب برندارد و بعد از ۱۰ دقیقه با برگرداندن قالب و زدن چند ضربه به کاشی از قالب خارج میشود.
هنر موزاییک نیز پیشینه‌ای چندین هزار ساله دارد که قالب نقشی تاریخی و هنری در آن ایفا میکند. موزاییک هنری به‌طورکلی قطعه‌ای هنری است که از کنار هم چیدن و وصل کردن قطعات رنگی بر سطحی که اکثراً مسطح ساخته میشود که این قطعات شامل قطعات سفالی، شیشه‌ای یا مرمری و یا اجسام لعاب‌داده می‌باشد، که از پهلوی هم چیدن این قطعات، تصاویر یا صحنه‌ها یا نقش‌های مختلف شکل می‌گیرد. تاریخ هنری موزاییک به دوران گذشته می‌رسد که در کاوش‌های باستانی آثاری از موزاییک در کشورهای مختلف به‌دست‌آمده است.
معبد اوروک در 3000 سال پیش‌از میلاد برای عبادت ایجاد شده است و فرم‌های موزاییکی زیبایی در آن کشف شده‌است که در اندود دیوارهای گلی و آجری، فرم‌های قالب گیری شده ای را ایجاد کرده اند که نقش واحدی را شکل داده‌است.
بازسازی دیواره معبد اوروک در موزه خاور میانه برلین آلمان
در سالن بزرگ معبد و تراس ستون‌های گلی استفاده شده است که با موزاییک تزیین شده است. در سرزمین بین‌النهرین دیوارها مزین به موزاییک بوده‌است و این بیشتر برای معابد و کاخ‌ها بوده‌است. موزاییک‌های مرمرین مربوط به هزاره چهارم قبل‌از میلاد در بین‌النهرین از مخروط‌های سفالی به دست آمده ساخته‌شده است. این مخروط‌ها در صفحات هندسی دارای جذابیت و زیبایی خاصی بوده‌است. در مصر باستان نیز با هنر موزاییک آشنا بودند و تزیینات موزاییکی وجود داشته است و اشیای کوچک و قطعات کوچک شیشه و سنگ‌های نیمه قیمتی را در حجرات عاجی قرار می‌دادند و در قرن ششم قبل‌از میلاد یونانی‌ها سنگ‌ریزه‌های رنگی را به شکل کف‌پوش می‌ساختند و آن‌ها در ساختن موزاییک‌های مرمری به مهارت بالایی رسیده بودند و رومی‌ها دارای دیوارهای نقاشی شده با موزاییک بودند که این موزاییکها از تصویر‌های شیشه‌ای که در غیرطبیعی کار گذاشته بودند ساخته می‌شده است.
هنر موزاییک بیزانسی
در سال ۱۶۴۰ پاپ اوربان هشتم کارگاه‌های تولید موزاییک را در واتیکان به وجود آورد و در سال‌های بعد موزاییک‌های سرامیکی که اکثرا برای کف‌پوش استفاده میشد رواج پیدا کرد.
هنر موزاییک در ایران از دوران باستان به بعد سیری تکاملی داشته است. نوعی هنر موزاییک بنام سفال موزاییک در دوران مغول رواج فراوان پیدا کرده‌است. در این روش، قطعات کوچک‌تر در ابعاد مختلف بریده می‌شده است و طرحی کلی از موزاییک را ایجاد می‌کرده است. این قطعات کوچک طبق نقشه کنار هم قرار می‌گرفته است و توسط گچ مایع سوراخ‌ها و جاهای خالی موزاییک را پر می‌کرده است و نقش یک تکه و زیبایی آفریده می‌شده است(هنر معرق کاشی) و در این دوران تزیینات آجری لعاب‌دار نیز مرسوم بوده‌است در قرن چهاردهم هنر موزاییک و سفال‌سازی به حد کمال رسیده و طرح‌ها و رنگ‌آمیزی جدید بکار برده شده‌است که آثار باستانی به‌جامانده مؤید این نظر می‌باشد و مسجد جامع اصفهان نمونه‌ی زیبایی از هنر کاشیکاری و موزاییک و کاربرد قالب کاشی می‌باشد و هنر والای ایرانیان آن دوران را نمایان میسازد.
آثار باستانی قرن پانزدهم مربوط به هنر کاشیکاری و موزاییک در اصفهان بسیار درخشان و حائز اهمیت است. در آن دوران صنعت کاشیکاری موزاییک(کاشی معرق) در تمام شهرهای ایران رواج داشته است و به مرور کاشیکاری مربع لعاب‌دار(کاشی معقلی) و کاشیکاری موزاییک(کاشی معرق) هماهنگ با هم در مساجد به عمارات به کار برده می‌شده است.
روش ساختن موزاییک شیشه ایی مربوط به شرق می‌باشد که با استفاده از اکسیدهای فلزی، موزاییک‌های شیشه‌ای را رنگ‌آمیزی میکردند و نقش دلخواه را بدست می‌آوردند.
همچنین موزاییک‌های کوچک و زیبایی از جنس قطعات طلا و نقره ساخته می‌شده است برای این کار ورقه‌ای از طلا را روی شیشه‌ای نازک می‌گذاشتند و بعد آن‌ها را با قطعه‌ای از شیشه ضخیم و یا شیشه‌های رنگین ذوب می‌نمودند و ورق طلا میان دو شیشه نازک و ضخیم قرار می‌گرفته است.
امروزه هنر موزاییک رشد بی‌نظیری نموده و هماهنگی کاملی با معماری نوین پیدا کرده‌است و چسب‌ها و سیمان‌های جدید باعث رونق بیشتر هنر موزاییک شده‌است.
هنر موزاییک در بعد صنعتی نیز تکامل زیادی یافته است و موزاییک‌های تولیدی به‌صورت اتوماتیک و توسط قالب‌های فلزی و پِرِسهای پیشرفته تولید می‌شوند و کاربرد فراوانی در معماری امروز دنیا دارند.
منبع: کتاب نقش قالب در هنر